غنی و متون اصیلی که در اسلام وجود دارد، می توان نظام تعلیم و تربیت اسلامی را به خوبی تعریف کرد و در قالبی نو به مردم عرضه داشت.

درباره تربیت فرزند و عوامل مؤثر در آن، راه کارهای مهمی در متون اسلامی آمده است که عمل به آنها در تربیت دینی و اخلاقی فرزندان نقش بسزایی دارد. در بسیاری از آیات و روایات و سیره امامان معصوم علیه السلام، شیوه های تربیت عاطفی، دینی، اخلاقی و اجتماعی فرزند، به روشنی بیان و در هر مورد راه کار مناسبی نیز ارائه شده است که توجه به آنها در چگونگی تربیت فرزند بسیار مفید است.

این نوشتار می کوشد با توجه به آیات و احادیث و سیره معصومان علیهم السلام، نقش مادر را در تربیت دینی فرزندان، بررسی و دیدگاه اسلام را در این زمینه تبیین کند. مادر، از دیدگاه اسلام، جایگاه بس والایی در خانواده و اجتماع دارد و نقش وی در تربیت دینی فرزند بسیار مهم و سرنوشت ساز است. ازاین رو، در این پژوهش پس از تبیین مفاهیم و مقدمات، نخست جایگاه مادر و سپس نقش وی در تربیت دینی فرزند در دوره های گوناگون (پیش از تولد و پس از تولد) بررسی می شود. همچنین کاربرد این بحث ها در صداوسیما و چگونگی استفاده برنامه سازان از آن بررسی خواهد شد.

ص: 3

پرورشی وی را حتی پیش از تولد بررسی کرده است که به چند نمونه از آنها اشاره می کنیم.

1. تربیت فرزند از نظر اسلام:(1) این کتاب به مباحثی چون ازدواج، ولادت فرزند، آداب ولادت و مانند آن پرداخته و درباره نقش مادر در تربیت دینی فرزند بحث نکرده است. ازاین رو، نمی توان با کمک آن به نقش مادران در تربیت دینی فرزندان پی برد.

2. مسئولیت تربیت:(2) هر چند عنوان فرعی این کتاب، «بررسی نقش زنان و مادران در تکامل کودک» است و به مباحث در خور توجهی در این زمینه اشاره کرده، اما به نقش مادر در تربیت دینی فرزند که موضوع پژوهش ماست، چندان نپرداخته است. ازاین رو، نمی توان در تبیین نقش مادر در تربیت دینی فرزند به این کتاب بسنده کرد.

3. نقش مادر در تربیت:(3) عنوان این کتاب نیز به موضوع مورد بحث ما نزدیک است و انتظار می رود نقش مادر در تربیت دینی فرزند را بررسی کرده باشد. با این حال، با مطالعه کتاب درمی یابیم که در این کتاب نیز به طور کامل به موضوع پرداخته نشده و مطالب موجود در آن بیشتر تحلیلی است. همچنین در این اثر از آیات و روایات کمتر استفاده شده است، حال آنکه ما در این تحقیق، نقش مادر را در تربیت دینی فرزند، بیشتر از نگاه قرآن و سنت بررسی می کنیم. افزون بر آن، درباره نقش مادر در تربیت دینی فرزند بحث مفیدی ارائه نشده و لازم است در این باره به طور مستقل پژوهشی صورت گیرد.

دسته دوم: آثاری که نزدیک به این موضوع؛ یعنی تربیت دینی تدوین گردیده، ولی در آنها از نقش مادر در تربیت دینی فرزند بحث نشده است:

ص: 7

1. تربیت دینی از دیدگاه امام علی علیه السلام :(1) در این کتاب، به موضوع هایی چون جنبه های تربیت دینی، مبانی، اصول و روش های تربیت دینی توجه شده و نویسنده به تفصیل در این باره سخن گفته است، ولی در زمینه «نقش مادر در تربیت دینی فرزند» به مطلب در خور توجهی اشاره نکرده و آنچه در این باره بیان شده، بسیار اندک است. در حقیقت، در حدود دو صفحه به وظیفه مشترک والدین در تربیت دینی فرزندان اشاره شده است.(2)

2. روش تربیت دینی نسل جوان و نوجوان:(3) محتوای این کتاب، بیان کننده روش های تربیت دینی نسل جوان است که بیشتر در قالب داستان، روایت های کوتاه، نقشه و تصویر بیان شده و از نقش مادر در تربیت دینی فرزند سخنی به میان نیامده است.

3. پرورش دینی کودکان:(4) این کتاب فقط به بررسی اصول، عوامل و روش های تربیت دینی کودک پرداخته و نقش مادر را در این تربیت بررسی نکرده است.

کتاب های دیگری نیز در حوزه تعلیم و تربیت دینی وجود دارد که ما را از بحث حاضر بی نیاز نمی کند؛ زیرا درباره نقش مادران در تربیت دینی فرزندان، به طور تخصصی و جامع، در هیچ یک از منابع موجود بحث نشده و با توجه به نقش مهم مادر در تربیت دینی فرزند، بایسته است درباره این موضوع به طور مستقل و گسترده، تحقیق و بررسی صورت گیرد.

ص: 8

همین اساس است که خدای متعال خطاب به مؤمنان می فرماید:

یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَکُمْ وَ أهْلِیکُمْ نارا وَقُودُهَا النّاسُ وَ الْحِجارَةُ. (تحریم: 6)

ای کسانی که ایمان آورده اید! خود و خانواده خویش را از آتشی که هیزم آن انسان ها و سنگ هاست، نگه دارید.(1)

هر چند خطاب خداوند در این آیه کریمه به مردان است، ولی در حقیقت، این نوعِ خطاب ها هم مردان و هم زنان را دربرمی گیرد و فقط به مردان اختصاص ندارد؛ زیرا زن و مرد، هر دو نسبت به تأمین نیازهای مادی و معنوی فرزندان مسئول هستند. ازاین رو، خداوند در این آیه به زنان و مردان دستور می دهد که مراقب خود و فرزندانشان باشند. این دستور، دستوری تربیتی و در حقیقت، جزو تربیت دینی خانواده به شمار می آید. بدین معنا که پدر و مادر، هر یک به سهم خویش در تربیت فرزندانشان مسئول هستند و باید به این وظیفه مهم عمل کنند. در این آیه به دو نکته تأکید شده است: یکی، حفظ نفس از آتش و دوم، نگه داری اعضای خانواده از آتش. طبیعی است این دو امر، با تزکیه نفس و تربیت دینی فرزندان و اهل خانه امکان پذیر خواهد بود.(2)

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در حدیثی می فرماید:

ص: 10

أَلا کُلُّکُمْ راعٍ وَ کُلُّکُمْ مَسْئُولٌ عَنْ رَعِیَّتِهِ، فَالاَْمِیرُ عَلَی النّاسِ راعٍ، وَ هُوَ مَسْئُولٌ عَنْ رَعِیَّتهٍ، وَ الرَّجُلُ راعٍ عَلی أَهْلِ بَیْتِهِ وَ هُوَ مَسْئُولٌ عَنهم، فالمَرأَةُ راعِیَةٌ عَلی أَهْلِ بَیْتِ بَعْلها وَ وَلَدِهِ وَ هِیَ مَسْئُولَةٌ عَنْهُمْ.(1)

بدانید همه شما نگهبانید و همه در برابر کسانی که مأمور نگهبانی آنها هستید، مسئولید. امیر و رئیس حکومت اسلامی، نگهبان مردم و در برابر آنها مسئول است. مرد، نگهبان خانواده خویش و در برابر آنها مسئول است. زن نیز نگهبان خانواده، شوهر و فرزندان است و در برابر آنها مسئولیت دارد.

از این دسته آیات و روایات، ضرورت و اهمیت تربیت فرزندان در خانواده روشن می شود، به گونه ای که سعادت و خوش بختی جامعه به آن بستگی دارد و اگر نسل جوان در محیط خانواده درست تربیت شود، به تدریج، زمینه رشد و تکامل مادی و معنوی جامعه نیز فراهم می گردد. بی شک، مادر یکی از مهم ترین عناصر مؤثر در نهاد خانواده است که در تربیت فرزند نقش مهمی دارد. رفتار مادر در روان و رفتار فرزند اثر مستقیم دارد. ازاین رو، نقش مادر در تربیت دینی فرزند از نقش پدر بیشتر است. بر همین اساس، بررسی نقش مادر در تربیت دینی فرزند بسیار ضروری است.

در این تحقیق، از نوع تحلیلی _ توصیفی است که در کتاب خانه انجام شده است.

موجود است، می باشد؛ یعنی آن توانایی های بالقوه را به فعلیت برساند.(1)

برخی دیگر از صاحب نظران نیز تربیت را این گونه تعریف کرده اند: «تربیت؛ یعنی پرورش دادن استعدادهای مادی و معنوی و هدایت آن به سوی کمالاتی که خداوند در وجود آدمی قرار داده است.»(2) ماده «ربب» یا «ربو» به شکل های گوناگون در قرآن کریم به کار رفته که بیشتر به معنای «ربوبیت الهی»(3) و «زیادت و فزونی»(4) است و تنها در دو مورد به معنای «تربیت انسان» آمده است. یکی به شکل «فعل ماضی»: «رَبِّ ارْحَمْهُما کَما رَبَّیانِی صَغِیرا؛ پروردگارا! همان گونه که آنها (پدر و مادر) مرا در کوچکی تربیت کردند، مشمول رحمتشان گردان.» (اسراء: 24) و دیگر در قالب «فعل جحد» آمده است: «أَلَمْ نُرَبِّکَ فِینا وَلِیدا؛ آیا ما تو را در کودکی در میان خود بزرگ نکردیم؟» (شعراء: 18) ظاهر این دو آیه مطلق است که همه جنبه های تربیت انسان، اعم از جسمی و معنوی را دربرمی گیرد.

امیرمؤمنان علی علیه السلام در ستایش از انصار می گوید: «هُمْ وَاللّه ِ رَبَّوُا الاْءِسلامَ کَما یُرَبَّی الْفِلْوُ؛ به خدا، آنان (اصحاب پیامبر)، اسلام را پروراندند، چنان که کره اسب از شیر گرفته را پرورش می دهند.»(5) در این روایت، تربیت به معنای مطلق پرورش دادن اعم از پرورش مادی و معنوی به کار رفته است. درباره پرورش اسلام، تربیت معنوی و درباره پرورش کره اسب، پرورش مادی و

ص: 13

جسمی، مراد است؛ یعنی یاران پیامبر کسانی بودند که با تلاش و جهاد و مبارزه خود، زمینه رشد و پیشرفت اسلام را فراهم ساختند.

با توجه به آیات قرآن و یافته های اندیشمندان اسلامی می توان گفت تربیت دینی عبارت است از فرآیند فراهم ساختن زمینه های رشد جسمی و روحی متربی، به گونه ای که خود وی با اراده و اختیارش، در مسیر تکامل مادی و معنوی گام بردارد و به هدف نهایی که همان تقرب به خداست، دست یابد.

مربی دینی باید در اجرای فرآیند تربیت دینی به فراهم ساختن زمینه دین پذیری و عمل کردن به دستورهای دین برای متربی اهتمام ورزد. وی باید به گونه ای رفتار کند که متربی، خود به خود و با رغبت، به دین گرایش پیدا کند؛ معارف دین را فرا گیرد؛ به آموزه های دینی ایمان بیاورد؛ به احکام دین عمل کند و به ارزش های دینی احترام بگذارد.

بر این اساس، مربی دینی باید به گونه ای عمل کند که روحیه دین پذیری در متربی زنده شود و از هر جهت، در برابر خواسته های آفریدگار جهان تسلیم گردد. این کار در حقیقت، همان بیدارسازی فطرت اولیه انسان است؛ چه اینکه انسان حقیقی و پاک، کسی است که در برابر اراده خدا تسلیم باشد. به فرموده حضرت علی علیه السلام، همه پیامبران برای تحقق همین هدف برانگیخته شده اند. ایشان می فرماید:

فَبَعَثَ فِیهِمْ رُسُلَهُ وَ واتَرَ إِلَیْهِمْ أَنبِیائَهُ لِیَسْتَأَدُوهُمْ مِیثاقَ فِطْرَتِهِ.(1)

رسولان خود را پی در پی فرستاد تا وفاداری به پیمان فطرت را از آنان (مردم) باز جویند.

پیامبران و اولیای الهی و امامان معصوم علیهم السلام به عنوان مربیان دینی در طول تاریخ، برای هدایت مردم برانگیخته شدند و هدف اصلی آنها روشن ساختن چراغ فطرت بشر بود که بر اثر گناهان رو به خاموشی می رفت.

مربی دینی باید به شیوه پیامبران و اولیای خدا که بهترین منادیان دین حق بودند، عمل کند و آن هدایت گر درونی؛ یعنی فطرت الهی را در نهاد متربی شکوفا سازد. مادر نیز می تواند این شیوه

ص: 14

تربیتی را از نخستین روزهای زندگی فرزند، به گونه ای مطلوب در محیط خانه به کار بندد. مادر از هر کس دیگری به فرزندش نزدیک تر است و از همه بیشتر با وی رابطه و اُنس دارد. ازاین رو، می داند که چگونه با کودکش رفتار کند. مادر باید از نظر روحی و عاطفی به گونه ای فرزندش را تربیت کند که به ندای فطرت خویش پاسخ گوید و خود را به گناه آلوده نسازد. فراهم ساختن زمینه های رشد جسمی و روحی و شکوفاسازی استعدادهای درونی و فطری فرزند در سه جنبه شناخت، ایمان و عمل از وظایف یک مادر و مربی شایسته است، به گونه ای که خود، به سوی کمال الهی و انسانی گام بردارد.

بنابراین، منظور از تربیت دینی در این نوشتار، فراهم کردن زمینه های شکوفا شدن توانایی های ذاتی و فطری فرزند در جنبه های شناختی، عاطفی و اخلاقی است، به گونه ای که وی با اراده و اختیار خود در مسیر رشد و بالندگی روحی و معنوی گام بردارد و به سعادت ابدی، یعنی قرب پروردگار برسد.

حجاب داشتن زنان و دختران می شوند و زمینه گسترش فحشا و منکر را در جامعه فراهم می سازند. روشن است که گسترش بی بندوباری در جامعه، انسان را از فطرت ذاتی اش دور و از مسیر اصلی اش منحرف می کند.

ب) تربیت دینی، بر واقع بینی مبتنی است، نه پندار و توهم؛ زیرا همان گونه که گفته شد، دین با فطرت انسان ارتباط مستقیم دارد و فطرت انسانی نیز به حقیقت دعوت می کند، نه توهم، چنان که وقتی نوزاد گرسنه می شود، شیر می خواهد، نه تصور شیر. اسلام نیز انسان را از پیروی هوا و هوس و خرافه پرستی که توهمی بیش نیست، نهی می کند و به آنچه حق است و صلاح فرد و جامعه در آن است، فرمان می دهد. بر همین اساس، انسان مؤمن در پرتو آموزه های اسلام، هوا و هوس خود را کنترل می کند و با عمل به دستورهای قرآن، مقصود حقیقی خویش را می یابد. در مقابل، تربیت غیردینی، هدفی جز دعوت به پندارگرایی و فرو رفتن در لهو و لعب و خوش گذرانی ندارد و در حقیقت، سرابی بیش نیست.(1) امام علی علیه السلام در این باره می فرماید: «أَلْهَوی شَرَیکُ الْعَمی؛ هوای نفس، شریک نابینایی است.»(2) از آنجا که «عمی» به معنای نابینا و در مقابل بیناست، می توان گفت هواهای نفسانی نیز که با آن شریک است، از حقیقت بی بهره است.

ج) تربیت دینی مبتنی بر اعتدال و میانه روی است و بدون اینکه انسان را از لذت های حلال دنیا بازدارد، میان زندگی دنیا و آخرت تعادل برقرار می کند. انسان نمی تواند زندگی یک بعدی داشته باشد و تنها به مادیات یا معنویات بسنده کند؛ زیرا در جهان ماده بدون مادیات نمی توان زندگی کرد. همچنین زندگی بدون خداشناسی و خداپرستی ممکن نخواهد بود.

تربیت دینی می کوشد انسانی پرورش دهد که زندگی دنیا را مقدمه حیات اخروی بداند و از آن برای زندگی پس از مرگ توشه برگیرد، در حالی که تربیت غیردینی، زندگی را به عالم ماده منحصر

ص: 16

می داند و برای ماورای آن اهمیتی قائل نیست.(1)

د) تربیت دینی، حس مسئولیت پذیری را به گونه ای در انسان پرورش می دهد که وی خود را در همه کارهای فردی و اجتماعی، نزد خدا مسئول بداند. مؤمن، با ایمان قلبی خود همیشه خدا را حاضر و ناظر بر رفتارش می بیند. وی بر این باور است که «وَاللّه ُ بِما یَعْمَلُونَ مُحِیطٌ؛ خداوند بر همه آنچه انسان انجام می دهد، احاطه کامل دارد». (انفال: 47)

ز) هدف اصلی تربیت دینی، پرورش روح انسان است و می کوشد متربی را از نظر روحی به خدا نزدیک سازد و سرانجام به مقام قرب الهی برساند. طبیعی است این کار، با تربیت درست و تزکیه نفس امکان پذیر است. خداوند نیز در قرآن کریم، رستگاری را نتیجه تزکیه نفس و تربیت درست دانسته است: «قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زکّیها؛ هر که نفس خود را پاک و تزکیه کرد، رستگار شد.» (شمس: 9) در حالی که هدف تربیت غیردینی، تربیت ظاهری است، نه باطنی. این شیوه تربیتی، به پرورش انسان سازگار اهتمام می ورزد و می کوشد افرادی پرورش دهد که هنجارهای جامعه را بی چون و چرا بپذیرند و به تربیت روحی و معنوی انسان بی توجه است.(2)

بخواند. بر همین اساس، تربیت دینی، گستره وسیعی دارد و همه جنبه های زندگی انسان اعم از مادی و معنوی را فرامی گیرد.

زندگی فردی و اجتماعی با شئون مختلف آن، در قلمرو تربیت دینی قابل بررسی است و باید برای هر کدام، برنامه ریزی مشخصی کرد؛ زیرا دین به اندیشه، عواطف و حتی رفتارهای عادی و کوچک انسان نیز توجه دارد و دستورهای مفید و ارزشمندی را متناسب با موضوع بیان داشته و برای چگونه اندیشیدن، محبت ورزیدن و رفتار کردن راه کارهایی معرفی کرده است.

هدف اصلی پیامبران و اولیای خدا، تعلیم و تربیت و پرورش اخلاق انسان ها بود و آن بزرگواران تلاش بسیاری را در این زمینه انجام دادند. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید: «إِنَّما بُعِثْتُ لِأُتمّمَ مَکارِمَ الْأَخْلاقَ؛ همانا من برای اتمام و تکمیل اخلاق نیکو برانگیخته شده ام.»(1) اخلاق؛ یعنی خلق وخو و هرگونه رفتاری که از انسان سر می زند. بر این اساس، هدف اصلی بعثت رسول خدا صلی الله علیه و آله، تربیت دینی و اخلاقی مردم بود.

از بررسی قرآن کریم و سنت رسول اللّه صلی الله علیه و آله درمی یابیم که فرآیند تربیت دینی با قلمرو گسترده، در طول تاریخ وجود داشته است و پیامبران و مربیان دینی از آغاز تا کنون برای تحقق آن، با جدیت تمام کوشیده اند. هرگز نمی توان راه پرفراز و نشیبی را که مربیان اسلامی برای پرورش باورهای دینی پیموده اند، توصیف کرد، ولی آنچه بایسته است به آن توجه شود، این است که این روند هنوز به پایان نرسیده و نخواهد رسید و وظیفه مربیان دینی است که این مهم را در محیط خانه، مدرسه و جامعه به انجام برسانند. به هر صورت، تمامی رفتارهای انسان از کوچک و بزرگ در قلمرو تربیت دینی قرار می گیرد و راه کارهای بسیاری درباره آن، در شرع اسلام وارد شده است.

است به برخی از برنامه های متناسب با این پژوهش اشاره کرد که در صدا و سیما کاربرد فراوان دارد و می توان از آن در بهبود کیفی برنامه ها کمک گرفت. این برنامه ها عبارتند از:

الف) برنامه های خانواده: در این پژوهش، جایگاه مادر و نقش آفرینی های گوناگون وی در زندگی مشترک خانوادگی به ویژه در تربیت فرزند و تقویت باورهای دینی او، به خوبی بررسی و بیان شده است. بنابراین، در برنامه های خانواده از آن می توان بسیار بهره گرفت. برای نمونه، برای تبیین جایگاه مادر و مقام مادی و معنوی او در تربیت فرزندان می توان از این نوشتار استفاده کرد و جایگاه حقیقی مادر را در تربیت فرزند به مخاطبان نشان داد. همچنین نقش تربیتی مادر و اثرگذاری وی در ایجاد و تثبیت اندیشه های دینی فرزند، شیوه برخورد او با فرزند، چگونگی ابراز محبت به فرزندان و دوستی با آنان به خوبی تبیین شده است که می توان آنها را در قالب های مردم پسند به خانواده ها آموزش داد. به طور کلی، برنامه سازان باتجربه و هنرمند می توانند با استفاده از تکنیک های برنامه سازی و با توجه به این پژوهش، الگوها و شیوه های مناسب رفتاری را به خانواده ها به ویژه مادران معرفی کنند.

ب) برنامه های کودک و نوجوان: برنامه کودک و نوجوان از پرجاذبه ترین برنامه های صدا و سیمای جمهوری اسلامی است که مخاطبان آن، آینده سازان جامعه اسلامی هستند. ازاین رو، باید برنامه های متنوع و آموزنده ای برای آنان تهیه کرد. پژوهش حاضر می تواند در این امر نیز برای برنامه سازان بسیار مفید باشد؛ زیرا در این نوشتار، دوران کودکی و نوجوانی بررسی شده و برای تربیت دینی فرزندان در این دوران، راه کارهای تربیتی و دینی به والدین ارائه شده است. در پژوهش حاضر، به جنبه های شناختی، عاطفی و رفتاری کودک و نوجوان، تعامل مادر با فرزند و اثرپذیری وی در این دوران از مادر توجه

ص: 19

شده است. توجه به نیازهای شناختی، عاطفی و رفتاری کودک و نوجوان از راه های مناسب برای تهیه برنامه های تلویزیونی و رادیویی است. مقام معظم رهبری در این باره این گونه سفارش می کند:

پخش برنامه های هنری و فیلم و گزارش هایی که جوانان و کودکان را به رفتار سالم و اندیشه درست رهنمون می شود و دین داری، تعهد، انضباط، محبت، تعاون و حضور در صحنه های انقلابی و سیاسی را به آنان می آموزد و عشق به فرهنگ و میهن و مردم خویش را در آنان پدید می آورد، کاری درخشان و چشمه ای ماندگار است و کشور را در برابر امواج تهاجم فکری و فرهنگی و تبلیغاتی بیمه می کند.(1)

ج) برنامه های جوانان: جوانی، دوره ای پرالتهاب و سراسر هیجان و نشاط و شادابی است. هر انسانی خاطرهای تلخ و شیرین فراوانی از آن دوره دارد. در این پژوهش، برای بررسی نقش تربیت و هدایت گری مادر در این مرحله از زندگی، از آیات و روایات و کلمات بزرگان دین در این باره بهره برده ایم. این موضوع ها در ساخت برنامه برای جوانان بسیار مفید خواهد بود. نقش مادر در مراحل ازدواج جوان، مشورت جوان با خانواده به ویژه مادر برای ازدواج و تصمیم گیری های مشترک آنان در این امر و برگزاری مراسم اولیه برای آشنایی خانواده ها و برپایی مراسم عروسی از مسائل مهم در ازدواج است که باید در داستان ها یا نمایش نامه های کوتاه به آن اشاره کرد. متن حاضر، در این زمینه نیز راه گشا خواهد بود و به کمک آن می توان برنامه های جذابی را برای جوانان تهیه کرد.

د) گفت وگوهای تلویزیونی: امروزه گفتمان دوجانبه یا چندجانبه، از برنامه های پرجاذبه در عرصه های مختلف دینی، سیاسی، علمی و مانند آن است. همچنین این کار در امور تربیتی نیز کاربرد بسیاری دارد. کارشناسان تربیتی در زمینه های مختلف تربیت، به بحث و گفت وگو می پردازند و نظریه های گوناگونی را نقد و بررسی می کنند. یکی از موضوع های مهم برای گفتمان تربیتی، بررسی نقش مادر در تربیت دینی فرزند است. این موضوع و جنبه های گوناگون آن در بحث حاضر به خوبی تبیین شده است.

ص: 20

کارشناسان تعلیم و تربیت می توانند با توجه به مصداق های گوناگون و مناسب برای گفت وگوهای تربیتی، از مطالب موجود در این نوشتار استفاده کنند. برای مثال، تبیین نقش مادر در تقویت روحیه عاطفی یا رفتار فرزند می تواند موضوع گفت وگوهای رسانه ای باشد که با استناد به آیات و روایات، به نقد و بررسی آن پرداخت.

ه) فیلم و سریال: تبیین چهره حقیقی مادر از وظایف مهم صدا و سیماست و باید برای این کار کوشید و از متون گوناگون برای تحقق چنین هدفی استفاده کرد. برنامه سازان صدا و سیما می توانند با توجه به جنبه های متنوع پژوهش حاضر به عنوان یک متن مستند دینی، نقش آفرینی مادر در تربیت دینی فرزند را به راحتی به تصویر بکشند. همچنین با توجه به مطالب این پژوهش می توان فیلم نامه هایی نوشت و نقش مادر را به روشنی در آن نشان داد. راه کارهایی که رهبر بزرگوار انقلاب درباره اسلامی کردن فیلم ها بیان می دارد، در این راه بسیار سازنده و راه گشاست. ایشان می فرماید:

ما در مورد اسلامی بودن یک فیلم، دو مسئله را در نظر داریم: یکی ارزش هایی که فیلم تلقین می کند، باید ارزش های اسلامی باشد. دوم اینکه فیلم، با نمودارها و نمودهای غیراسلامی همراه نباشد. مثلاً گاهی ممکن است فیلمی، نماز خواندن را یاد بدهد، اما بازیگران فیلم با رفتار جلف خود و با وضع نامناسب نگاهشان، در حقیقت، ضد ارزش اسلامی را متجلی کنند.(1)

و) مسابقه های تلویزیونی: در مسابقه های تلویزیونی نیز می توان از این پژوهش بهره جست و با کمک آن پرسش هایی را طرح کرد. محورهای موجود در پژوهش حاضر، زمینه طرح پرسش های مسابقه را فراهم کرده است و کارشناسان طرح پرسش می توانند با توجه به مطالب موجود در این تحقیق، برای عموم مردم یا مخاطبان خاص، پرسش هایی را طرح کنند. برای نمونه،

ص: 21

پرسش هایی مانند چه کسی در محیط خانه نقش بیشتری در تربیت فرزند دارد؟ پدر در تربیت دینی فرزند، نقش بیشتری دارد یا مادر؟ آیا مادر، پیش از تولد نیز در تربیت دینی فرزند نقش دارد؟ رفتار و روحیه مادر چه اثری در تربیت فرزند دارد؟ آیا شیر و تغذیه مادر نیز در تربیت فرزند نقش دارد؟ چند تن از مادران نمونه را نام ببرید؟

ص: 22

عبادت خدای متعال یکسان معرفی شده است.(1)

کنم؟ حضرت فرمود: به مادرت. برای مرتبه سوم پرسشش را تکرار کرد. پیامبر فرمود: به مادرت. جوان برای بار چهارم پرسید: پس از آن به چه کسی نیکی کنم؟ پیامبر خدا فرمود: به پدرت.(1)

جایگاه مادر در این گفتار پیامبر اسلام به روشنی مشخص است. اینکه حضرت سه بار به نیکی کردن به مادر دستور می دهد و بار چهارم به احسان به پدر سفارش می کند، بهترین گواه بر عظمت شأن مادر است.

سیره و رفتار رسول اکرم صلی الله علیه و آله با مادر و دایه هایش که به نوعی حق مادری بر آن حضرت داشتند، نشان دهنده احترام ویژه ایشان به مقام مادر است. به نقل از سیره نویسان، پیامبر بیش از سه روز از شیر مادرش ننوشید و پس از آن، بنابر سنت عرب، به دایه سپرده شد و در دامن دایه هایی چون ثویبه، حلیمه و سعدیه پرورش یافت. پیامبر خدا هماره به یاد مادر و مادران رضاعی اش بود و از هر جهت به آنان کمک می کرد. ایشان پس از بعثت، فردی را فرستاد تا ثویبه را بخرد که کنیز ابوجهل بود، ولی ابوجهل حاضر به فروش وی نشد. با این حال، او تا آخر عمر از کمک های آن حضرت بهره مند بود. زمانی که پیامبر از مرگ ثویبه آگاه شد، بسیار اندوهگین گردید و آثار غم در چهره مبارکش نمایان گشت.(2)

سیره حضرت محمد صلی الله علیه و آله در احترام گذاردن بسیار به مادرش، آمنه علیهاالسلام، بهترین دلیل بر عظمت مقام مادر است.

ایشان هماره از مادر گرامی اش یاد می کرد و به زیارت مزارش می رفت. فیض در حدیثی از رسول خدا صلی الله علیه و آله آورده است: «احسان به مادر، دو برابر احسان به پدر است... . دعای مادر در حق فرزند، زودتر به اجابت می رسد.» پرسیدند: یا رسول اللّه ! چرا این گونه است؟ پیامبر فرمود: «چون مادر، مهربان تر از پدر است.»(3) طبیعی است هر که مهر و علاقه اش به فرزند بیشتر باشد و بیشتر در

ص: 26

حق وی نیکی کند، نزد خداوند عزّوجل و رسول خدا صلی الله علیه و آله مقام بالاتری خواهد داشت. شیوه رفتاری پیامبر خدا با مادر برای همه مسلمانان الگویی ارزشمند است و در رفتار با مادر باید از سیره آن حضرت درس گرفت.

خدمت کردن به مادر تشویق کند. این مسئله از نظر تربیتی نیز اهمیت دارد. این نکته که انسان همیشه و در هر کاری به ویژه در خدمت به مادر و جلب رضایت وی از خدا کمک بجوید و با تکیه بر امدادهای الهی انجام وظیفه کند و مشکلات زندگی را از سر راه بردارد، راه کاری تربیتی است.

مگس راندن از خود، مجالت نبود

تو آنی که از یک مگس رنجه ای

که امروز سالار و سرپنجه ای(1)

ملا احمد نراقی در این اشعار، با اشاره به ضعف و ناتوانی فرزند در زمان نیاز به سرپرستی و خردی، مقام و جایگاه مادر و نیز تأثیر نافرمانی فرزند از مادر را به خوبی بیان کرده است. ایشان در ادامه می افزاید:

بدان که عقوق پدر و مادر عبارت است از: خشم آوردن و شکستن دل و آزردن خاطر ایشان و به هر نوع که دل ایشان آزرده شود، عقوق حاصل می شود و آدمی مستحق عذاب الهی و بلای غیرمتناهی می گردد، خواه به زدن باشد یا دشنام دادن یا صدا به ایشان بلند کردن یا تیز [و با خشم] بر ایشان نگریستن یا از ایشان روی گردانیدن و بی توجهی [به آنان] یا [از] ایشان نافرمانی کردن در امری که اطاعتشان لازم است.(2)

به طور طبیعی به مادرش گرایش دارد، در پی او روان است، وی را تنها مایه آرامش روحی و روانی خود می داند؛ تمام مشکلاتش را با او در میان می گذارد و با تمام وجود علاقه و محبتش را به مادرش ابراز می کند. این گرایش، حاکی از حس ذاتی و فطری است که خدای متعال در وجود بشر نهاده است. بر اساس همین گرایش فطری و اجتماعی، فرزند نیز باید در دوره ناتوانی مادر، به پاس آن همه زحماتی که وی برای رشد و تربیت فرزند متحمل شده است، مادر را احترام و فداکاری هایش را جبران کند وگرنه نظام جامعه انسانی بر هم می خورد و پایدار نمی ماند.(1)

بر همین اساس، علامه طباطبایی رحمه الله، نیکی به پدر و مادر را پس از توحید، از اوجب واجبات می داند، چنان که عقوق آن دو را نیز پس از شرک به خدا، از اکبر کبایر می شمارد. اگر انسان به این مسئله فطری توجه نکند و از حکم عقل روی بگرداند و به مادرش بی احترامی کند و خاطرش را آزرده سازد، خداوند، نعمتش را به نقمت و عذاب بدل می کند.(2)

در رضا و خشنودی مادران جست وجو کنند.(1)

امام خمینی قدس سره در کلام دیگری می فرماید:

این مادری که بچه در دامن او بزرگ می شود، بزرگ ترین مسئولیت و شریف ترین شغل را دارد. شریف ترین شغل در عالم، بزرگ کردن یک بچه است و تحویل دادن یک انسان است به جامعه. این همان بود که خدای متعال، در طول تاریخ برای آن، انبیا را فرستاد. در طول تاریخ، از آدم تا خاتم، انبیا آمدند تا انسان بسازند.(2)

همچنین فرموده است:

خدمت مادر به جامعه، از خدمت معلم بالاتر است و از خدمت همه کس بالاتر است و این امری است که انبیا می خواستند.(3)

امام با تأکید بر جایگاه والای فردی و اجتماعی مادر، کار تربیتی وی را ارزشمندتر از کار معلمان و ادامه وظیفه پیامبران الهی معرفی کرده است. ایشان در راه کاری اخلاقی به مادران می فرماید:

شما می توانید بچه هایی تربیت کنید که حفاظت از انبیا بکنند، حفاظت از آمال انبیا بکنند. شما هم خود حافظ باید باشید و هم نگهبان درست کنید.(4)

ص: 31

سخنان جوان، به وی مژده داد که دعای مادرش در حق او مستجاب شده است.(1)

حضرت عیسی علیه السلام نیز پس از تولد، پروردگاری را شکر می کند که وی را نسبت به مادرش نیکوکار قرار داده است و می فرماید: «... وَ بَرّا بِوالِدَتِی وَ لَمْ یَجْعَلْنِی جَبّارا شَقِیّا؛ مرا نسبت به مادرم نیکوکار قرار داده و جبار و شقی قرار نداده است.» (مریم: 32) حضرت مسیح علیه السلام، نیکی به مادر را از امتیازهای خود برمی شمرد و این، دلیل روشنی است بر بزرگی اهمیت مقام مادر، وگرنه عیسی علیه السلام به عنوان فرستاده خدا ویژگی های ارزنده بسیاری داشت که می توانست به آنها اشاره کند.

ص: 33

برجسته ترین نقش مادر در محیط خانه و جامعه نقش تربیتی است. اهمیت این نقش از آنجا آشکار می شود که کودک نخستین بار در آغوش مادر قرار می گیرد و بیشتر وقت خود را در خانه و با مادر سپری می کند و آداب و رسوم اجتماعی را از وی می آموزد. کودک، شیوه رفتار با دیگران و چگونگی برخورد با آنان را از مادر می آموزد. چگونگی رفتار مادر با کودک در شکل دهی ساختار شخصیتی او آثار مهمی دارد. ازاین رو، کارشناسان مسائل تربیتی همواره بر نقش مادر در تربیت فرزند تأکید داشته و دارند. با توجه به نقش مهم تربیتی مادر، به برخی از نقش های وی که در پرورش فرزند باتربیت، کاردان و باایمان مؤثر است، اشاره کوتاهی می کنیم. سپس در بخشی جداگانه و در طول چند فصل مراحل تربیت دینی کودک را پی می گیریم.

امکان پذیر خواهد بود.

تربیت جسمانی کودک از دیگر جنبه های تربیتی وی کم اهمیت تر نیست؛ زیرا به گفته روان شناسان «عقل سالم در بدن سالم است.»(1) اگر بدن انسان سالم نباشد و جسم به طور طبیعی و کافی رشد نکند، فرد از نظر روحی و روانی، سالم نخواهد بود. نقش مادر در تربیت جسمی و ظاهری کودک، بر کسی پوشیده نیست و مادران باید به رشد جسمانی فرزند اهمیت بسیاری دهند و زمینه لازم را فراهم آورند.

رفتار وی به خوبی نمایان می گردد.

اسلام به ویژگی عاطفی و روانی مادران توجه ویژه ای داشته و به این جنبه از وجود آنان اهمیت فراوان داده است، چنان که رسول اعظم صلی الله علیه و آله دراین باره فرمود: «خداوند با زنان و مادران، مهربان تر از مردان است.»(1) این توجه ویژه خداوند به عواطف مادران، مسئولیت آنان را در برابر فرزندانشان افزون تر می کند؛ زیرا مادران باید فرزند را با تعادل عاطفی پرورش دهند و این ویژگی را در وجود آنها تثبیت و تحکیم بخشند. بی مهری مادر، مهم ترین عامل از بین رفتن تعادل عاطفی فرزند است و چه بسا موجب افسردگی و پریشانی وی گردد.(2)

باشد، بچه از همان دامن مادر، منحرف بیرون می آید و چون بچه ها آن علاقه ای که به مادر دارند، به هیچ کس ندارند و در دامن مادر که هستند، تمام چیزهایی که دارند، آرزوهایی که دارند، خلاصه می شود در مادر و همه چیز را در مادر می بینند.(1)

انسان از بدو تولد، غریزه جنسی دارد و این غریزه، به تدریج رشد می کند و خود را نشان می دهد. ازاین رو، مادر می تواند در این زمینه نقش مؤثری ایفا کند و غریزه جنسی کودک را به صورت طبیعی و همراه با افزایش شناخت دینی و اخلاقی، تربیت و هدایت کند. وظیفه مادر نسبت به تربیت فرزند، به ویژه تربیت جنسی او بسیار سنگین است؛ زیرا اگر غرایز جنسی از کودکی هدایت نشود و در این باره آموزش هایی به کودک و نوجوان داده نشود، ممکن است با فرا رسیدن دوران بلوغ، مشکلاتی به وجود آید و دیگر راه کارهای تربیتی اثر چندانی نداشته باشد. بنابراین، مادر باید از همان آغاز به این امر توجه کند و فضای خانه را به گونه ای آماده سازد که موجب تحریکات جنسی کودک نگردد. رفتار مادر باید حساب شده و با عفت و حیا همراه باشد و بدون لباس و نیمه عریان در برابر پسری که به سن بلوغ نزدیک است، ظاهر نشود. همچنین باید اتاق خواب پسران و دختران و حداقل بستر آنان از همان دوران کودکی از هم جدا باشد. روشن است که مادر در رعایت این مسائل نقش اساسی دارد.

بسزا داشته اند. امام خمینی قدس سره می فرماید:

یک مادر ممکن است یک بچه را خوب تربیت کند و آن بچه، یک امت را نجات بدهد و ممکن است بد تربیت کند و آن بچه، موجب هلاکت یک امت شود.(1)

این کلام امام، مبین اهمیت نقش مادران در شکل گیری اندیشه های سیاسی فرزندان است، چنان که خود ایشان نیز در خانواده ای مؤمن و از قشر متوسط جامعه ظهور کرد و معادله های سیاسی و نظامی جهان را در هم ریخت.

ص: 40

همان گونه که اشاره شد، مادر در پرورش جسمی و روحی فرزندان نقش های گوناگونی برعهده دارد که مهم ترین آنها، نقش تربیتی وی در خانواده است. مادر بهترین فردی است که پس از تولد فرزند، شایستگی لازم را برای تربیت وی دارد و به خوبی می تواند جسم و روح وی را پرورش دهد. پس از تبیین نقش آفرینی های مادر، در این بخش از نوشتار، به بررسی نقش مادر در تربیت دینی فرزند می پردازیم که در حقیقت، هدف اصلی این تحقیق است. برای آسانی کار، نقش مادر را با توجه به آیات و روایت ها و نظریه های دانشمندان اسلامی، در چند مرحله پیش از تولد، دوران کودکی، نوجوانی و جوانی، بررسی خواهیم کرد. شایسته است پیش از بررسی تربیت دینی کودک در هفت سال اول به ویژگی های همسران شایسته اشاره کنیم.

وی باید دین دار و به اسلام و معارف دینی متعهد باشد؛ زیرا دین تنها عاملی است که انسان را از انحراف ها و کج روی های فکری و عملی نگاه می دارد و وی را به سعادت دنیا و آخرت می رساند. اگر همسر، مؤمن و باتقوا باشد، می تواند شوهرش را به سوی دین داری و پرهیزکاری بکشاند و اندیشه و رفتار نیک را به فرزندانش بیاموزد. زن دین دار، همسر و فرزندانش را به دین داری، تقوا، اخلاق نیک، عمل صالح و ترک گناه تشویق می کند و آنها را در پیمودن صراط مستقیم و رسیدن به دیانت و سعادت و کمال یاری می رساند. در مقابل، همسر بی دین و بی ایمان محیط خانه را به گناه آلوده می سازد و بچه ها را به سوی بی دینی و گناه و بی بندوباری می کشاند.(1) ازاین رو، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و ائمه اطهار علیهم السلام و بزرگان دین، مؤمنان را به انتخاب همسر باایمان و متدین سفارش می کنند.

در روایتی آمده است مردی به حضور رسول اکرم صلی الله علیه و آله رسید و درباره ازدواج، با ایشان مشورت کرد. حضرت فرمود: «اَنْکِحْ وَ عَلَیْکَ بِذاتِ الدِّینِ؛ ازدواج کن، ولی بر تو باد که با زن دین دار و باایمان ازدواج کنی»؛(2) یعنی مراقب باش که همسری دین دار و مؤمن برگزینی که اگر چنین کردی، ازدواجت مبارک و بابرکت خواهد بود.(3) بنا بر این روایت، پیامبر گرامی اسلام، با تشویق مرد به ازدواج، به وی سفارش می کند با زنی باایمان ازدواج کند و چنین پیوندی را مبارک و بابرکت می داند. روشن است که زندگی با انسان متدین و متعهد به قوانین اسلامی، آثار ارزشمند تربیتی بسیاری در پی دارد. اثر دوستی و معاشرت زن با همسرش و نقش تربیتی او نسبت به فرزندان و زیردستان و حتی دیگر بستگان و همسایگان بخشی از آن آثار است. حضرت در راه کار عمومی دیگری می فرماید: «عَلَیْکُمْ بِذاتِ الدِّینِ؛ بر شما باد به انتخاب همسر باایمان.(4)

ص: 43

خواهد گذاشت.(1) افزون بر مسئله وراثت، مادر نادان و کم عقل نمی تواند نقش تربیتی خود را در محیط خانه به خوبی ایفا و فرزندان خوبی را تربیت کند. ازاین رو، توجه به هوش و خردمندی همسر هنگام ازدواج، لازم و ضروری است.

بیفتد. رفتار همراه با شرم و حیای حضرت موسی علیه السلام و دختر شعیب علیه السلام، زمینه پیوند زناشویی آن دو را فراهم ساخت و با پیشنهاد شعیب علیه السلام، ازدواج آنان تحقق یافت.(1) از این ماجرا نتیجه می گیریم که حیا بر زن و مرد، لازم و از ویژگی های برجسته انسانی است که در برخوردهای اجتماعی باید رعایت گردد. اگر کسی این صفت را داشته باشد و آن را در رفت و آمدها و روابط اجتماعی به کار گیرد، افزون بر ثواب اخروی، در دنیا نیز به نتایج سودمندی خواهد رسید، چنان که حضرت موسی علیه السلام با رفتار باحیا و عفیفانه اش هم به ازدواج با دختر شعیب رسید و هم به پاداش اخروی.

تربیت یافته در خانواده ای اصیل و ریشه دار فرزندان خود را بهتر تربیت می کند و اگر خود، فاقد نجابت و اصالت باشد، نمی تواند فرزند خوب و صالحی پرورش دهد. ازاین رو، رسول اعظم صلی الله علیه و آله در حدیث معروفی می فرماید: «بپرهیزید از سبزه هایی (زن های زیبایی) که در میان لجن زارها و پلیدی ها می رویند.» پرسیدند: یا رسول اللّه ! منظور از این سبزه ها چیست؟ حضرت فرمود: «زن زیبایی که در خانواده ای پست و آلوده پرورش یافته باشد».(1)

دختران زیبارو و خوش سیمایی که در خانواده های پست و بی اصل و نسب به دنیا آمده و با تربیت نادرست پرورش یافته اند، به فرموده پیامبر خدا مانند گل های زیبای رشد یافته در مزبله اند که هر چند با ظاهر زیبای خود جلب توجه می کنند، ولی حقیقت وجودشان جز خیانت و عهدشکنی در حق شوهر و خانواده چیز دیگری نیست. روشن است که این گونه افراد نمی توانند فرزندان سالمی پرورش و تحویل جامعه دهند.

سیره پیشوایان دین نیز گواه بر این امر است که آن بزرگواران در انتخاب همسر بسیار دقت و توجه می کردند. آنها پیش از ازدواج، افرادی را مأمور می کردند تا در این باره تحقیق و جست وجو کنند. امام علی علیه السلام پس از وفات فاطمه زهرا علیهاالسلام به برادرش عقیل سفارش کرد که در میان اقوام عرب جست وجو کند و زنی از خانواده اصیل و شجاع برایش انتخاب کند تا فرزندان شجاع و شایسته ای به دنیا بیاورد. عقیل که از انساب و طایفه های گوناگون عرب شناخت کافی داشت، پس از تحقیق و جست وجوی کافی، فاطمه کلابیه (ام البنین) را شناسایی و پس از گفت وگو برای آن حضرت خواستگاری کرد.

أَلْوَلَدُ سَیِّدٌ سَبْعَ سِنِینَ و عَبْدٌ سَبْعَ سِنِینَ وَ وَزِیرٌ سَبْعَ سِنِینَ.(1)

فرزند، هفت سال آقا و فرمانروا و هفت سال، بنده و فرمانبر و هفت سال، معاون و همکار خانواده است.

از امام صادق علیه السلام نیز روایاتی به همین مضمون وارد شده است.(2) از مجموع این روایت ها، سه دوره هفت ساله برای تربیت فرزند و اثرپذیری او وجود دارد. با توجه به این روایت ها، فرزند در هفت سال نخست، با وجود نقش پذیری مانند یک فرمانده دستور می دهد و امر و نهی می کند و مادر، باید به خواسته های او پاسخ گوید. پیش از بیان نقش مادر در این سه دوره، لازم است به نقش مادر، پیش از تولد نیز توجه کنیم.

به اعتقاد کارشناسان تعلیم و تربیت، نمی توان نقش مادر، پیش از تولد فرزند را در تربیت و چگونگی شکل گیری حالت ها و ویژگی ها و شخصیت وی، نقش تربیتی نامید؛ زیرا هنوز نطفه کامل نشده است و فرزند در حالت جنینی قرار دارد. با وجود این، بر اساس روایت های فراوانی، بسیاری از ویژگی های مادر که هنگام انتخاب همسر باید رعایت گردد و نیز رفتارهای مادر در زمان بارداری و تغذیه وی زمینه ساز تربیت و زمینه ای برای خوش بختی و بدبختی فرزند به شمار می آید که توجه به آن، برای پدر و مادر لازم است. ازاین رو، در این قسمت، نقش مادر پیش از تولد فرزند بررسی می گردد.

آنچه پیش از هر چیز باید بدان توجه داشت این است که مادر بیش از دیگران با فرزند مأنوس است و ساعت های بسیاری را با وی به سر می برد و زندگی می کند و از زمان انعقاد نطفه تا هنگام تولد و پس از آن همواره با فرزند است و تمام حرکات و سکناتش بر روح و جسم نوزاد اثر می گذارد. این همراهی، نقش مهم تربیتی مادر نسبت به فرزند را به خوبی آشکار می سازد. بر همین اساس، در آموزه های اسلامی و سخنان بزرگان دین، به این امر بسیار حساس، توجه و تأکید ویژه ای

ص: 48

شده است. رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرماید:

تَزَوَّجُوا لِنُطَفِکُمْ فِی الْحَجْزِ الصّالح فَإِنَّ الْعِرْقَ دَسّاسٌ.(1)

از طایفه و عشیره پاک دامن، نیکوکار و خوش اخلاق همسر انتخاب کنید، به درستی که عِرْق (ژن) در فرزند اثر می گذارد.

در این حدیث، روی سخن پیامبر خدا با پدر است که باید در انتخاب همسر دقت کند؛ زیرا نقش مادر در انتقال ویژگی های نیاکان به فرزند بسیار مهم و سرنوشت ساز است و ویژگی های وراثتی از سوی مادر به فرزند منتقل می شود. روان شناسان بر این باورند که رابطه مادر و فرزند از انعقاد نطفه آغاز می گردد و در طول دوران بارداری و پس از آن ادامه می یابد. حتی در این دوره، ارتباط آنها بیشتر می شود و مادر به صورت طبیعی و فطری، تمام علاقه و انرژی خود را صرف پرورش فرزند می کند.(2) دوره پیش از تولد، دوره بسیار حساسی است، چنان که سلامت مادر، حالت های روحی و معنوی مادر، کار و استراحت مادر، ترس و اضطراب وی، نگرانی ها و گریه هایش، ویژگی های روحی و رفتاری مادر، تغذیه مادر و حتی تنفس های او بر کودک اثر می گذارد.(3)

در این قسمت به برخی از نقش های تربیتی مادر پیش از تولد فرزند اشاره می کنیم.

که خداوند می فرماید: «أُدْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکُمْ؛ مرا بخوانید تا [دعای ]شما را اجابت کنم.» (غافر: 60) چه دعایی بهتر از طلب فرزند صالح که نام پدر و مادر را به نیکویی زنده نگه می دارد و سرمایه ارزشمندی برای آنان به شمار می آید.

قرآن کریم از پیامبرانی یاد می کند که دعای آنان معطوف به این مسأله بوده است. در آیه ای از قرآن، حضرت زکریا علیه السلام برای اینکه خداوند به او فرزندی عنایت کند، این گونه دعا می کند:

قالَ رَبِّ هَبْ لِی مِن لّدُنْکَ ذُرِّیَةً طَیِّبَةً. (آل عمران: 35)

خداوندا! از سوی خود، فرزند پاکیزه ای به من عطا فرما.

خدای متعال، این دعای زکریا را پذیرفت و خطاب به او فرمود:

یا زَکَرِیّا! إِنّا نُبشِّرُکَ بِغُلامٍ اسْمُهُ یَحْیی. (مریم: 7)

ای زکریا! ما تو را به فرزندی بشارت می دهیم که نامش یحیی است.

خودداری از انجام عمل زناشویی در کنار کودک، از دیگر آداب معاشرت خانوادگی است که دستورهای فراوانی از امامان معصوم علیهم السلام در این باره روایت شده است. در روایات بی شماری به آثار منفی انجام دادن عمل زناشویی در محلی که بچه ای هر چند کوچک در آن حضور داشته باشد، اشاره شده است. امام صادق علیه السلام به نقل از رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرماید:

سوگند به آن خدایی که جانم در قبضه قدرت اوست، اگر مردی با همسرش آمیزش کند، در حالی که در خانه (اتاق)، بچه ای بیدار باشد که آنها را ببیند و سخن آنها را بشنود و نفس کشیدنشان را بفهمد، چنین کودکی هرگز رستگار نخواهد شد؛ اگر پسر باشد، زناکار و اگر دختر باشد، بدکاره خواهد شد.

یکی از دلایلی که احادیث اسلامی، انسان را به انجام عمل زناشویی به دور از بچه ها سفارش می کنند، شاید این باشد که کودک در سال های نخست زندگی از توان یادگیری بالایی برخوردار است. یکی از روش های یادگیری در روان شناسی، روش تقلید از راه مشاهده است که امروزه طرفداران بسیاری در علم روان شناختی دارد. به نظر آنان، یادگیری از راه مشاهده، روشی فطری و غریزی است که در انسان و حیوان وجود دارد و از هنگام تولد آن را به کار می گیرند و بخش زیادی از یادگیری انسان از این راه است. کودک نیز رفتار بزرگ سالان مانند راه رفتن، سخن گفتن و خندیدن را می بیند و از آنها به خوبی تقلید می کند. برای مثال، دختر بچه ای که می بیند مادرش در آشپزخانه آشپزی می کند، از وی تقلید می کند و همان کار را با موفقیت انجام می دهد.(1)

نمونه های فراوانی از یادگیری کودکان به روش مشاهده و تقلید در متون روایی آمده است. قطب راوندی نقل می کند:

روزی یکی از انصار بزغاله ای را در برابر دیدگان دو کودکش ذبح کرد تا پیامبر خدا را به مهمانی دعوت کند. زن وی سرگرم پخت و پز و تهیه غذا شد و مرد به مسجد رفت تا پیامبر را به خانه بیاورد. کودکان به دور از چشم مادر به گوشه ای رفتند و یکی از آن دو به دیگری گفت: بیا سرت را ببرم و کارد را گرفت و سر برادر را برید. وقتی مادر آمد و بچه را کشته دید، فریاد

ص: 51

زد. بچه دیگر نیز از ترس فرار کرد و از غرفه به زیر افتاد و مُرد. هنگامی که پیامبر وارد خانه شد، جبرئیل او را از ماجرا آگاه ساخت. حضرت به صاحب خانه فرمود: بچه هایت کجا هستند؟ آنها را حاضر کن. او نخست قضیه را پنهان کرد؛ چون نمی خواست پیامبر را ناراحت کند، ولی با پافشاری رسول خدا صلی الله علیه و آله بدن های بی جان کودکان را آوردند. حضرت دعا کرد و خدا، به برکت دعای ایشان هر دو بچه را زنده کرد.(1)

وَ أَمّا حَقُّ بَطْنِکَ، فَأَنْ لاتَجْعَلَهُ وِعاءَ الْقَلیلِ مِنَ الْحَرام.(1)

و اما حق شکم آن است که آن را ظرف غذای حرام؛ اگرچه اندک قرار ندهی.

پیامبر خدا نیز فرمود:

مَنْ أَکَلَ لُقْمَةَ حَرامٍ لَمْ تُقْبَلْ لَهُ صَلاةٌ أَرْبَعِینَ لَیْلَةً وَ لَمْ تُستَجَبْ لَهُ دَعْوَةٌ أَرْبَعِینَ صَباحا.(2)

هر کس لقمه حرامی بخورد، تا چهل شبانه روز نه نمازش پذیرفته می شود و نه دعایش به اجابت می رسد.

انسان، پس از تشکیل نخستین هسته وجودش؛ یعنی «نطفه» به تغذیه نیازمند است. مادر وظیفه تأمین غذا و حفاظت و مراقبت از جنین را بر عهده دارد و باید برای تأمین سلامت و رشد جنین بکوشد؛ زیرا رفتار و تغذیه مادر بر جسم و روح جنین اثر می گذارد و در چگونگی شکل دهی شخصیت وی نقش اساسی دارد. نقش تغذیه مادر در جسم و روح فرزند، از زمان انعقاد نطفه آغاز می گردد و تا پایان شیرخوارگی ادامه دارد.

یکی از دانشمندان بزرگ، در مسجد جامع اصفهان امام جماعت بود. وی شبی پسرش را با خود به مسجد آورد. پسر از ورود به مسجد خودداری کرد و در حیاط مسجد نشست. پس از رفتن پدر به داخل مسجد، به مشک آبی که در حیاط مسجد بود، سوزنی فرو برد و با آبی که از آن می ریخت، سرگرم بازی شد. پس از پایان نماز، پدر از این ماجرا باخبر و بسیار ناراحت شد. به خانه رفت و به همسرش گفت: من در تغذیه و رعایت آداب و رسوم اسلامی، پیش و پس از انعقاد نطفه و در دوران کودکی فرزندمان کوشش تمام کرده ام، ولی کار امروز این کودک، نشان دهنده کوتاهی یکی از ماست. مادر گفت: یاد دارم که هنگام بارداری، به خانه همسایه رفته بودم که درخت انار آنها توجه مرا به خود

ص: 53

جلب کرد. به یکی از انارها سوزنی فرو بردم و مقداری از آب انار را چشیدم.(1)

با توجه به آنچه گفته شد، درمی یابیم که تغذیه مادر بر جسم و روح فرزند تأثیری عمیق دارد. خوراک مادر افزون بر اینکه بر سلامت وی اثر می گذارد، بر سلامت جسمی و روانی جنین نیز نقش بسزایی دارد. ازاین رو، در روایات و آموزه های اسلامی به این امر بسیار تأکید شده و به مادران سفارش شده است که در مدت بارداری مراقب خوراک، رفت و آمد و حرکات خود باشند. همچنین، به مادران به ویژه زنانی که برای نخستین بار صاحب فرزند می شوند، سفارش می شود که برای تغذیه و فعالیت های خویش برنامه ریزی داشته باشند و از موادی که برای فرزندشان مفید است، استفاده کنند و تا آنجا که ممکن است از بروز نارسایی جسمی و روحی در نوزاد جلوگیری کنند؛ زیرا پیش گیری بسیار آسان تر و مفیدتر از درمان است.

در آموزه های اسلامی به نوع تغذیه زنان باردار و خوردن برخی خوراکی ها سفارش ویژه شده و از آثار و خواص آنها بر جنین نیز سخن به میان آمده است. به تجربه ثابت شده است که استفاده مادران از میوه ها در دوران بارداری، آثار شگرفی بر زیبایی چهره و صورت ظاهری کودک و همچنین بر اخلاق و رفتارش دارد. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در این باره می فرماید:

به زنان باردار خود «کُندُر» بخورانید، که بچه در شکم مادر با آن تغذیه می شود و در نتیجه، قلبش قوی و عقلش زیاد می گردد و اگر بچه پسر باشد، فردی شجاع و نیرومند خواهد شد و اگر دختر باشد، الیه های بزرگ خواهد داشت که موجب رضایت شوهر می گردد.(2)

امام صادق علیه السلام نیز خوردن «بِه» را مایه زیبایی بچه معرفی کرده است و زنان باردار را به خوردن آن سفارش می کند.(3) امیرمؤمنان علی علیه السلام نیز «خرما» را موجب حلم و بردباری کودک

ص: 54

می داند.(1) همچنین خداوند، هنگام زایمان مریم به وی وحی کرد، درخت نخل خشک کنارش را تکان دهد تا خرمای تازه بریزد و از آن بخورد.(2) می توان از این دستور خدای متعال چنین نتیجه گرفت که بهترین غذا برای زنان پس از زایمان، خرما است؛ زیرا به دلیل داشتن ویتامین های گوناگون برای مادر و بچه سودمند است. در علم پزشکی ثابت شده که خرما، حاوی «کلسیم، فسفر و پتاسیم» است که اینها در استحکام استخوان، جلوگیری از ناراحتی های مغز و اعصاب و بیماری زخم معده مؤثر هستند.(3)

از مجموع سخنان بزرگان دین به روشنی درمی یابیم که چگونگی تغذیه مادر، بر رشد کمّی و کیفی فرزند آثار مثبت یا منفی دارد. ازاین رو، باید تغذیه او در طول دوران بارداری و شیرخوارگی کودک، براساس برنامه ریزی

برخی از این مخدرها که زیان بیشتری برای مادر و فرزند دارند، عبارتند از:

آنچه موجب تندرستی یا بیماری مادر می شود، همان اثر را بر جنین نیز دارد. به عقیده برخی کارشناسان، مادرانی که در طول دوره بارداری سیگار می کشند، در مقایسه با غیرسیگاری ها، نوزادان کوچک تر و ضعیف تری به دنیا می آورند. یکی از عوامل سقط جنین در دو ماهه اول حاملگی، «آرسنیک» موجود در دود سیگار است. ازاین رو، خطر سقط در زنان سیگاری بالاست. به طور کلی، مصرف تنباکو از سوی مادران، احتمال سقط جنین را دو برابر افزایش می دهد.(1)

زنان سیگاری، هورمون های جنسی نامتعادلی دارند و همین امر سبب می شود که هورمون های جنسی فرزندانشان نیز دچار اختلال گردد و بر دستگاه تولید مثل آنان اثر بگذارد. حتی قرار گرفتن در معرض دود سیگار نیز برای مادران در دوران بارداری زیان بار است. دود سیگار به صورت غیرمستقیم جذب مجرای تنفسی مادر می شود و عوارض نامطلوبی بر جنین می گذارد.(2) ازاین رو، به مادران سفارش می شود برای سلامت خود و فرزندشان از مصرف سیگار و قرار گرفتن در فضای آلوده به دود سیگار پرهیز کنند.

فرموده امام موسی بن جعفر علیه السلام فقر وارد آن خانه نمی شود.(1)

اهمیت نام گذاری و انتخاب نام نیک برای فرزند، در سیره معصومان علیهم السلام به خوبی دیده می شود و اینکه آن بزرگواران تا چه اندازه به نام گذاری نیکوی فرزندان اهتمام داشتند. امام رضا علیه السلام از پدرانشان، به نقل از اسماء بنت عمیس روایت می کند: «من قابله فاطمه زهرا علیهاالسلام بودم. وقتی حسن علیه السلام به دنیا آمد، پیامبر خدا فرمود: ای اسماء! فرزندم را بیاور. نوزاد را نزد ایشان بردم. سپس به علی علیه السلام فرمود: آیا فرزندم را نام گذاری کرده ای؟ علی علیه السلام گفت: ما در این کار بر شما سبقت نگرفتیم. رسول اللّه صلی الله علیه و آله فرمود: من هم در نام گذاری فرزندم بر خدا پیشی نمی گیرم. ناگاه جبرئیل نازل شد و پس از ابلاغ سلام و تهنیت خدای متعال، عرض کرد: یا رسول اللّه صلی الله علیه و آله ! خدا می فرماید فرزندت را هم نام فرزند هارون، برادر موسی علیه السلام ؛ یعنی «حسن» نام گذاری کن.»(2) درباره نام گذاری امام حسین علیه السلام نیز روایت شده است که جبرئیل بر پیامبر نازل شد و نام وی را از سوی خدای متعال آورد.(3)

و در روایت دیگری می فرماید:

حَنِّکُوا أَوْلادَکُمْ بِماءِ الْفُراتِ وَ بِتُرْبَةِ قَبْرِ الْحُسَیْنِ علیه السلام فَإِنْ لَمْ یَکُنْ فَبِماءِ السَّماءِ.

کام فرزندانتان را با آب فرات و تربت امام حسین علیه السلام بردارید و اگر ممکن نبود، با آب باران این کار را انجام دهید.

از مجموع این روایت ها، مطلوب بودن برداشتن کام نوزاد با آب فرات و مانند آن روشن می شود، چنان که سیره معصومان علیهم السلام نیز این گونه بوده است. کام برداشتن آثار تربیتی بر جسم و روح کودک دارد؛ و نخستین تغذیه کودک از خوراکی های دنیا باید چیزی باشد که اثر جسمی و معنوی مثبتی بر وی داشته باشد. تربت امام حسین علیه السلام ارزش معنوی دارد و نوزادی که کامش با تربت برداشته شود، از آغاز با امام حسین علیه السلام آشنا می گردد و انتظار می رود که انسان شایسته ای شود. امام صادق علیه السلام درباره برداشتن کام نوزاد با آب فرات می فرماید: «ما أَظُنُّ أَحَدا یُحَنَّکُ بِماءِ الْفُراتِ إِلاّ أَحَبَّنا أَهْلَ الْبَیْتِ؛ گمان نمی کنم در کودکی کام کسی را با آب فرات بردارند، مگر اینکه ما اهل بیت را دوست خواهد داشت».(1)

رسول خدا صلی الله علیه و آله برای امام حسن و امام حسین علیهماالسلام، هر کدام یک قوچ عقیقه کرد و مقداری از آن را به قابله داد و نیز سر آنها را در روز هفتم ولادت تراشید و به وزن موی سر آنان نقره صدقه داد.

در روایتی از امام صادق علیه السلام نقل شده است: «إِنَّ فاطِمَةَ علیهاالسلام حَلَقَتْ ابْنَیْها وَ تَصَدَّقَتْ بِوَزْنِ شَعْرِهِما فِضَّةً؛ فاطمه، سر دو فرزندش حسن و حسین علیهماالسلام را تراشید و به وزن موی سر آنها، نقره صدقه داد.»(1) بنا بر این روایت، حضرت فاطمه علیهاالسلام، خود، این کار را انجام داده است و مادران مسلمان نیز باید با تأسی به صدیقه کبرا علیهاالسلام در احیا و اجرای این سنّت دینی بکوشند و زمینه هر چه بهتر تربیت فرزندانشان را فراهم آورند.

درباره نتایج تربیتی این سنت نبوی باید گفت. سر تراشیدن و صدقه دادن به وزن موی سر نوزاد، بر جسم و جان او اثر مثبت می گذارد و وی را از نظر روحی و معنوی، آماده پذیرش دستورهای دینی می سازد. این کار پی آمدهای خوبی دارد. نخست اینکه پیروی از رفتار اولیای خداست و نفس این عمل مطلوب و به نوعی، احیای سنت الهی است. دوم اینکه همان گونه که در بسیاری از احادیث آمده است، دادن صدقه، موجب حفظ تندرستی، طول عمر و افزایش رزق و روزی انسان می گردد و قهر و غضب پروردگار را دفع می کند.(2) روشن است که این آثار، در صدقه دادن برای نوزاد به وزن موی سر او نیز مترتب است و سوم اینکه تراشیدن سر نوزاد در نظافت و بهداشت وی تأثیر بسزایی دارد. موهایی که هنگام ولادت بر سر نوزاد روییده، همراه با قذارت و کثافت است و بهتر است از سر او زدوده شود تا به جای آن موهای تازه ای بروید. موی جدید هم با رشد و نمو بیشتری می روید و هم در زیبایی و جذابیت کودک اثر می گذارد.

ص: 62

حتی اگر پدر و مادر نتوانستند برای فرزند عقیقه کنند، شایسته است خود فرزند هر زمان قدرت پیدا کرد، این کار را انجام دهد.

روایت شده است روزی فردی به امام صادق علیه السلام گفت: نمی دانم پدر و مادرم برایم عقیقه کرده اند یا نه. امام فرمود: «برای خود عقیقه کن.» او در سن پیری برای خود عقیقه کرد.(1) این همه تأکید بر عقیقه، به دلیل آثار مثبت آن بر جسم و جان کودک است که به یقین آثار تربیتی نیز در پی خواهد داشت.

پی آمدهای تربیتی عقیقه را می توان از روایت های مربوط به آن دریافت به ویژه دعاهایی که در این باره بیان شده مبین این پی آمدهای نیکوست. در دعای عقیقه آمده است گوشت، خون، استخوان و تمام وجود قربانی را در برابر جسم و جان کودک قرار دهد و برای تقرب به خدای متعال ذبح کند؛(2) یعنی این کار را به شکرانه نعمت فرزندی که خدا به او عنایت کرده است، انجام دهد و بدان وسیله به خداوند تقرب بجوید.

بنابراین، عقیقه یک عمل عبادی است که نتیجه آن بیشتر متوجه فرزند است تا پدر و مادر؛ چون عقیقه از طرف کودک و به نیت او انجام می گیرد و در سلامت جسمی و روحی وی اثر می گذارد، شیطان را از او دور می کند، خیر و برکت را در زندگی اش افزون می سازد و زمینه پذیرش آموزه های دینی را در روح وی فراهم می کند.(3)

محروم کند. در متون دینی، دستورهای بسیاری درباره تغذیه از شیر مادر وارد شده است که کمیّت و کیفیت آن را به خوبی بیان می کند. در قرآن کریم،(1) طول دوران تغذیه کودک از شیر مادر، دو سال تعیین شده است. بنابراین، مادر موظف است فرزندش را دو سال کامل شیر دهد. در غیر این صورت، به کودک زیان رسانده است. در روایتی از امام صادق علیه السلام حداقل دوره شیردهی، چیزی کمتر از دو سال بیان شده است. حضرت می فرماید:

أَلرَّضاعُ واحِد وَ عِشْرُونَ شَهْرا فَما نَقَصَ فَهُوَ جَوْرٌ عَلَی الصَّبِیِّ.

دوره شیردهی بیست و یک ماه است و کمتر از آن، ستم به کودک است.(2)

برخی دانشمندان دینی معتقدند مادر باید دو سال تمام کودک را شیر دهد. به ویژه تغذیه کودک با نخستین شیری که از سینه مادر می جوشد، بسیار مهم و ضروری است. اگر نوزاد با شیر اول تغذیه نشود، از نظر جسمی ضعیف و ناتوان می ماند و رشد و نمو مناسبی نخواهد داشت.(3) امام صادق علیه السلام به یکی از مادران (مادر اسحاق) که فرزندش را شیر می داد، فرمود: «ای مادر اسحاق! از یک سینه به فرزندت شیر مده، بلکه از دو سینه ات به او شیر بده؛ چون یکی از آن دو به عوض غذا و دیگری به عوض آب است».(4)

شیر دادن به نوزاد نیز آدابی دارد. برخی از این آداب عبارتند از:

کوشش، به مقام اجتهاد و زعامت مسلمانان رسید، مردم به مادر شیخ تبریک گفتند. مادر شیخ گفت: «با زحمتی که من برای تربیت فرزندم کشیدم، اگر به مقام نبوت هم می رسید تعجب نمی کردم، چه رسد به مقام اجتهاد.» مردم با شگفتی پرسیدند: مگر در تربیت فرزندت چه کرده ای که دیگران نکرده اند؟ مادر شیخ پاسخ داد: «بیان زحمت های من برای تربیت او، از حوصله شما بیرون است، ولی برای نمونه می گویم هیچ گاه پستان به دهانش نگذاشتم مگر اینکه با طهارت بودم و وضو داشتم».(1)

نقل شده است هنگامی که مادر شیخ از دنیا رفت، آن فرزند لایق بر بالین مادر زانو زد و زار زار گریست. یکی از شاگردان از روی دل جویی به ایشان گفت: جناب استاد! شایسته نیست شما با این مقام علمی، بر بالین پیرزنی، این گونه اشک بریزید. شیخ در پاسخ او فرمود: «شما هنوز به مقام والای مادر آگاه نیستید. تربیت صحیح و زحمت های فراوان این مادر بود که مرا به اینجا رسانید».(2)

بر همین اساس، امام باقر علیه السلام به خانواده ها دستور می دهد:

عَلَیْکُمْ بِالْوُضّاءِ مِنَ الظُّئُورَةِ فَإِنَّ اللَّبَنَ یُعْدِی.(3)

بر شما لازم است دایه پاکیزه ای برای شیرخوارگی کودکان خود برگزینید؛ زیرا شیر در فرزند اثر می گذارد.

یکی از بزرگان می گوید:

چند روز پیش از شهادت شیخ فضل اللّه نوری در زندان به ملاقاتشان رفتم. پس از احوال پرسی به ایشان عرض کردم که پسر شما خیلی لاابالی است و بر ضد شما کار می کند. شیخ شهید فرمود: «این موضوع را از پیش

ص: 66

می دانستم» و افزود: «این پسر در نجف به دنیا آمد و مادرش شیر نداشت. ازاین رو، مجبور شدیم که برای شیر دادن او، زنی را انتخاب کنیم. پس از مدتی که این کودک از شیر آن زن تغذیه کرد، ناگهان متوجه شدیم که آن زن، بسیار لاابالی و بی عفت است و کینه علی علیه السلام را به دل دارد. از همان وقت دریافتیم که سعادتمند شدن این پسر، کاری است بسیار مشکل».(1)

امام علی علیه السلام در اهمیت شیر دادن می فرماید: «أَلرَّضاعُ یُغَیِّرُ الطِّباعَ؛ شیر، سرشت آدمی را دگرگون می سازد».(2)

ابوالمعالی، از دانشمندان بزرگ اسلامی و صاحب نوشته ها و آثار ارزشمند فراوانی است. پدر وی، شیخ ابومحمد عبداللّه نیز از فضلا و پرهیزکاران زمان خود بود و از راه نویسندگی و نسخه برداری کتاب ها، زندگی خود را اداره می کرد. او با زنی پاک دامن ازدواج کرد و نتیجه این ازدواج، پسری بود به نام ابوالمعالی. هنگامی که این کودک دیده به جهان گشود، پدرش نسبت به غذای او بسیار دقیق و حساس بود و سفارش می کرد مبادا از شیر زن های دیگر به او بدهند. از قضا روزی مادر بچه بیمار شد. کودک که شیر کافی نخورده بود، مرتب گریه می کرد. یکی از زنان همسایه که آنجا بود، برای آرام کردن او سینه خود را به دهانش گذاشت. نوزاد مقداری از شیر آن زن خورد و آرام گرفت. وقتی شیخ عبداللّه به خانه آمد و از این ماجرا آگاه شد، بسیار اندوهگین گردید. کودک را گرفت، سر او را پایین نگه داشت و با انگشت دهانش را باز کرد و هر چه شیر در دهانش بود، بیرون ریخت. آن گاه گفت: «برای من بسیار سخت و ناگوار است که ببینم سرشت فرزندم، به شیر زن بیگانه و ناپاک آلوده شده است.» آن نوزاد، همان امام الحرمین، ابوالمعالی است که چون این گونه در تربیت و پرورش او دقت کردند، از شخصیت های برجسته فاضل و دانشمندان پرآوازه گردید. از ابوالمعالی نقل شده است:

گاه هنگام بحث و مناظره نوعی سستی و کُند ذهنی در من ایجاد می شود و

ص: 67

این، اثر همان اندک شیری است که در من باقی مانده است.(1)

به تدریج، در رفتار او ظهور و بروز می کند.

از میان افراد خانواده، مادر، بیشترین نقش را در شکل دهی رفتار کودک دارد؛ زیرا وی بیش از همه با فرزند به سر می برد و تأثیر عاطفی و روانی بیشتری بر او می گذارد. کودک نیز به دلیل انس و علاقه بسیاری که به مادر دارد، به وی اعتماد می کند و رفتارهای وی را درست می شمارد و از آن الگوبرداری می کند. کودک راست گویی، وفای به عهد، امانت داری، محبت، مهربانی و مانند آن را از اعضای خانواده به ویژه مادر می آموزد. مادر می تواند با استفاده از ارتباط عمیق روحی و عاطفی خود با کودک، ارزش های اخلاقی را به وی آموزش دهد. اگر مادر، راست گو و درست کار باشد و همواره صادقانه رفتار کند و سخن دروغ نگوید، صفت راست گویی را در کودکش، نهادینه و صداقت در گفتار و رفتار را بر رفتارش حاکم می سازد. مادر باید از راه تمرین و تشویق، گرایش به پذیرش ارزش های اخلاقی را در وجود کودک تقویت و او را به این مسیر هدایت کند.

بنا بر شواهد تاریخی، حاتم طایی، صفت نیکوی بخشش و جوان مردی را از مادرش فرا گرفت. مادر حاتم، زنی بود سخاوتمند که هر چه به دست می آورد، به نیازمندان می بخشید. ازاین رو، برادران او به شدت با این کارش مخالفت کردند و همه مال و دارایی اش را گرفتند. مدتی بدین صورت گذشت. سپس برادران، شتری را در اختیار خواهرشان گذاشتند. زنی از قبیله هوازن که سالی یک بار می آمد و خرج خود را از مادر حاتم دریافت می کرد، این بار نیز نزد وی آمد و درخواست کمک کرد. مادر حاتم گفت: جز این شتر چیز دیگری برایم نمانده است و آن شتر را به زن هوازنی داد و گفت: حتی اگر از گرسنگی بمیرم، راضی نیستم بیچاره ای را از خانه ام ناامید سازم.(1) این رفتار سخاوتمندانه مادر، در ذهن و قلب حاتم نهادینه شد و در وی اثر گذاشت و او به این صفت پسندیده مشهور شد. هنگامی که دختر حاتم به عنوان اسیر نزد پیامبر گرامی اسلام برده شد، حضرت به دلیل سخاوتمندی پدرش، او را احترام و آزاد کرد.(2)

ص: 69

نمی دهد.(1)

حال این پرسش مطرح می شود که چه کسی بهتر می تواند ویژگی عزت مندی را در کودک به وجود آورد و پرورش دهد؟ شاید هیچ کس به اندازه مادر نتواند ویژگی های نیک را در وجود فرزند پدید آورد و در وی رشد دهد و شکوفا سازد؛ زیرا کودک بیشتر از هر کسی از مادر اثر می پذیرد. گذشته از گفتار، رفتار مادر نیز برای فرزند آموزنده و اثربخش است. به نظر می رسد رفتار مادر، بیش از گفتارش در پرورش عزت نفس کودک تأثیر می گذارد. ازاین رو، نباید کارهایی را انجام دهد که با عزت فردی و خانوادگی اش منافات داشته باشد. ناگفته پیداست که رفتارهای پست و دون شأن یک مادر مسلمان در محیط خانه، کودک را به سوی پستی و فساد می کشاند. مادر می تواند با تشویق های کلامی و عملی روحیه غیرت مندی فرزند را تقویت کند. مادر با رعایت حجاب کامل خود به دخترش می فهماند که حجاب برای زن مسلمان عزت است و او را در برابر نامحرم حفظ می کند.

امام علی علیه السلام در سفارش های تربیتی اش به امام حسن مجتبی علیه السلام، به عزت نفس و اهمیت آن در زندگی این گونه اشاره می کند:

وَ أَکْرِمْ نَفْسَکَ عَنْ کُلِّ دَنِیَّةٍ و إِنْ ساقَتْکَ إِلی الرَّغائِبِ فَإنَّکَ لَنْ تَعْتاضَ بِما تَبْذُلُ مِنْ نَفْسِکَ عِوَضا.(2)

کرامت و عزت نفس خود را از هر گونه پستی بالاتر بدار، اگرچه تو را به آنچه میل داری، برساند؛ زیرا تو در برابر آنچه از شرف خود از دست می دهی، عوض نخواهی گرفت.

این بیان امام، به اهمیت عزت نفس و زیان های ناشی از ذلت پذیری و تن دادن به پستی و خواری اشاره دارد. دستاورد انسان در صورت زیرپا گذاشتن عزت مندی و اتکا به دیگران، به مراتب کمتر از آن چیزی خواهد بود که از دست می دهد؛ زیرا هیچ چیز بالاتر و باارزش تر از آبرو و حیثیت انسان نیست.

ص: 71

بزرگوار، شریف و باشخصیت بار می آید و برای حفظ شأن و کرامت خود از کارهای زشت و ناپسند دوری می کند.(1)

مادر بیش از همه شایسته احترام و تکریم به کودک است؛ چون او رابطه تنگاتنگ و مداومی با کودک دارد و هماره از احوال و اوضاعش باخبر است. مادر نباید فرزند را از نظر روحی و روانی تحقیر کند، بلکه باید به شخصیت او بها دهد و وی را تشویق کند تا استعدادهای درونی اش شکوفا گردد.

با کردار شایسته خود، راهنمای مردم به سوی فضیلت ها شوید و تنها دعوت گر زبانی نباشید.

بِهِ؛ از معارف ما آنچه برای فرزندانتان سودمند است، به آنان بیاموزید».(1)

بنا بر آنچه گفته شد،(2) خطاب های مطلق در آیات و روایات اگرچه در صیغه مذکر باشد، زن و مرد را در برمی گیرد و بسیاری از تکالیف مشترک به همین شکل در قرآن و سنت بیان شده است.

بر این اساس، مادر همانند پدر مسئول آموزش قرآن به فرزند است و باید به این وظیفه اش عمل کند. آموزش قرآن، اعم از خواندن، فهم معارف و درک حقایق آن در درجه اول اهمیت قرار دارد و کودک از نخستین روزهای آموزش باید با عبارت ها و آموزه های قرآنی آشنا گردد. نقش مادر در این زمینه بیش از دیگران است. وی می تواند به فرزندش قرآن بیاموزد و او را بر اساس آموزه های قرآنی پرورش دهد.

زندگی دارد. مادر، در آموختن احکام عملی به فرزند نیز نقش مهمی را ایفا می کند. اگر مادر احکام الهی را خوب بداند، به مراتب، بهتر از معلم می تواند به فرزندش آموزش دهد. این گونه ارتباط مادر و فرزند، ارتباطی مستقیم و دوستانه است و اثرپذیری در این نوع ارتباط، قوی تر و عمیق تر از ارتباط جمعی است. ازاین رو، مادر، عامل مهمی در انتقال ارزش ها و آموزش قرآن و احکام به فرزند است. ملا مهدی نراقی درباره آموزش احکام به کودک می نویسد:

چون کودک به سن تمیز رسید، باید او را به طهارت و نماز واداشت و در بعضی از روزهای ماه رمضان به روزه داشتن امر کرد و اصول عقاید و حدود و آداب شرع را به او یاد داد.(1)

باید کودک را از پدر بترساند. سزاوار است که [کودک] از هر کاری که پنهان می کند، منع شود؛ زیرا آن را پنهان نمی دارد مگر اینکه معتقد است که کاری زشت است. اگر رها شود، به کار زشت عادت می کند. باید [وی را] در راه رفتن و دیگر حرکات به وقار و آرامش عادت داد. [باید به وی آموخت که] با هم نشینان و معاشران تواضع و فروتنی نماید، گشاده رویی و خوش کلامی را شعار خود سازد و اطاعت [از] والدین، معلم و بزرگ ترها را بیاموزد، در حضور ایشان بازی نکند. باید [وی را] از فخرفروشی به هم سالان منع کنند. او را از گرفتن چیزی از دیگران نهی کنند و به او بفهمانند که بزرگی در عطا و بخشش است و ذلت و خواری در گرفتن و سؤال کردن. محبت زر و سیم، در نظر او زشت نماید؛ زیرا آفت دوستی؛ مال و ثروت؛ زهر کشنده است و بسیاری از مردم به وسیله آنها هلاک شده اند.(1)

پدر و مادر، هر دو در آموزش آداب نیکو به فرزند مسئول هستند، ولی مادر نقش بیشتری در این باره ایفا می کند؛ زیرا مادر در خلوت و جلوت با فرزند است و کمتر از هم جدا هستند. همچنین مهر و محبتی که میان مادر و فرزند وجود دارد، در اثرگذاری وی بر فرزند کمک می کند. ازاین رو، مادر بیشتر باید به آموزش آداب به فرزند بپردازد و پیش از غذا خوردن، دست کودک را بشوید و نام خدا را به او تلقین کند تا به تدریج، کودک به این امر عادت کند.

باید کودک را از کودکان بی تربیت و بداخلاق دور نگه داشت؛ که اصل ادب و تربیت همین است. باید او را به معلم دین دار و صالح سپرد. باید که قرآن و سخنان نیکان و داستان راستان را به وی بیاموزد تا محبت شایستگان در دلش جای گیرد. او را از شنیدن اشعاری که در آنها از فسق و فجور و اهل آن یاد شده، بازدارد که اینها، تخم فساد را در زمین دلش می افشاند. باید در مقابل سخت گیری معلم، به صبر و سکوت عادت کند و فریاد سر ندهد و به این و آن متوسل نشود که تحمل مشقت ها، شیوه شجاعان است. سزاوار است که چون از درس و کلاس فارغ شد، به کودک اجازه بازی و تفرّج داده شود تا دل او نمیرد و پژمرده نگردد. چون اندکی رشد کرد، باید اخلاق نیک و کردار پسندیده بر او آموخت و او را از صفات و کارهای زشت و ناپسند بازداشت تا از حسد و دشمنی و ترسویی و بخل و کبر و خودبینی برحذر باشد و از دزدی و حرام خواری و دروغ و غیبت و خیانت و دشنام و بدزبانی و بیهوده گویی و مانند اینها پرهیز کند. بردباری و سپاس گزاری و توکل و خشنودی و شجاعت و سخاوت و راست گویی و خیرخواهی و دیگر خوبی های اخلاقی را به او یاد دهد. نزد او باید نیکان را ستود و بدان و اشرار را مذمت کرد تا نیکی نزد او محبوب و شر، مبغوض گردد.(1)

ملا احمد نراقی در بخش دیگری از کتاب خود، جامع السعادات می نویسد:

باید کودک را از پرگویی و دروغ، قسم خوردن اگرچه راست باشد و از لهو و لعب و استهزا و زیاد مزاح کردن و ابتدا به سخن نمودن منع کرد. باید عادت کند که جز به اندازه ای که می پرسند، سخن نگوید. مادامی که بزرگ تر سخن می گوید، گوش فرا دهد و از پیش پای بزرگ تر از خود برخیزد و به او جای دهد و در پیش روی او بنشیند. اگر کودک، در خردی به این آداب مؤدب و تربیت شود، این اخلاق و ملکات، بعد از بلوغ در او

ص: 80

راسخ و ریشه دار خواهند شد و انسانی نیک و شایسته خواهد گشت. اگر برخلاف اینها نشو و نما کند، وبال پدر و مادر خواهد شد، بلکه باعث رسوایی و ننگ [آنان] می شود. بر هر پدر و مادری واجب است که در تأدیب و تربیت فرزند مسامحه نکند که این امانت خداست نزد او و دل کودک، جوهری است پاک و صاف و خالی از هر نقش و صورت و پذیرای هر نیک و بد و این والدین هستند که او را به یکی از این دو راه می برند. اگر او را به راه خیر ببرند، به همان روش نشو و نمو می کند و در دنیا و آخرت سعادتمند می شود و معلم و مربی او در ثوابش شریک اند، وگرنه شقی و هلاک خواهد شد و زیانش به گردن پدر یا قیّم یا ولی او خواهد بود.(1)

در آموزش امور یاد شده به کودک، مادر بر پدر و هر کس دیگری مقدم است.

اینکه پس از من به عنوان سنت اسلامی باقی بماند.(1)

سلام کردن به کودکان دو فایده دارد: اول اینکه موجب آشنایی آنها با این سنت نیکوی پیامبر اسلام می شود و آن را بهتر می آموزند. دوم اینکه سبب رشد شخصیت معنوی و اجتماعی شان می گردد؛ چون از یک سو با ارزش های اسلامی آشنا می شوند و از سوی دیگر، آداب اجتماعی را فرا می گیرند.

بنابراین، بر مادران لازم است این سنت حسنه را به فرزندانشان بیاموزند و آنها را از کودکی با آداب سلام کردن آشنا کنند. اگر مادر به این کار عادت کند و هر وقت بر فرزند وارد می شود، به وی سلام کند و از کودک نیز بخواهد هر وقت با دیگران روبه رو شد، سلام کند، به تدریج سلام کردن برای او عادت می شود و از آن پس، همواره به دیگران سلام می کند.

یا نمایش فیلم های محرک جلوگیری کنند و مانع رشد جنسی زود هنگام فرزندان شوند و هم نسبت به عقب ماندگی و شکوفا نشدن غرایز طبیعی وی بی تفاوت نباشند. به ویژه مادر می تواند در این امر نقش بیشتر و بهتری داشته باشد؛ زیرا او معمولاً در کنار فرزند است و می تواند بر رفتار و گفتار وی نظارت کامل داشته باشد، چنان که رسول گرامی اسلام می فرماید: «وَ الْمَرْأَةُ مَسْئُوولَةٌ عَلَی أَهْلِ بَیْتِ زوْجِها؛ زن، مسئول اداره بچه های شوهرش است».(1)

منظور از رشد جنسی فرزند این است که مادر، پایه های فکری و اعتقادی شان را تقویت و احکام دینی را به آنها آموزش دهد و روش های درست به کارگیری آموزه های اسلامی را به آنان بیاموزد. بدین معنا که پیش از رسیدن فرزند به بلوغ جنسی، مسائل نظری و راه های عملی مربوط به آن را به وی آموزش دهد تا وقتی به رشد طبیعی می رسد، در این زمینه مشکلی نداشته باشد.(2)

فهم مربوط به جنسیت را از همان سنین کوچکی به فرزند بیاموزند. برای مثال، باید به دختران کوچک آموخت که نباید نامحرم با آنها تماس بدنی داشته باشد و به جز محارم کسی حق ندارد، آنها را ببوسد. البته پیش از این، باید محرم و نامحرم را برای آنها تعریف کرد و توضیح داد چه کسی محرم و چه کسی نامحرم است. مادر در این مورد نیز بر دیگر افراد خانواده اولویت دارد و می تواند توضیح لازم و مناسب را به فرزند ارائه دهد.

از مادران خود به ارث برده و عبادت کردن را در عمل از آنان آموخته اند. حنّه،(1) همسر عمران و مادر مریم، از مادرانی است که پیش از ولادت فرزندش، با عبادت و توسل و دعا، از خدا فرزندی خواست و نذر کرد که فرزند او در راه خدا و در کلیسا، خدمت گزار بندگان مؤمن باشد. وی این گونه دعا کرد:

رَبِّ إِنِّی نَذَرْتُ لَکَ ما فِی بَطْنِی مُحَرّرا فَتَقَبَّلْ مِنِّی اِءنَّکَ أَنْتَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ. (آل عمران: 35)

خداوندا! آنچه را در رحم دارم، برای تو نذر کردم که محرّر [و آزاد برای خدمت به خانه تو ]باشد. آن را از من بپذیر که تو شنوا و دانایی.

سپس وقتی فرزندش به دنیا آمد، وی را مریم نامید و دعا کرد که پروردگار، وی و ذریه اش را از وسوسه های شیطان نگاه دارد. خداوند نیز مریم را به نیکویی پذیرفت و نهال وجودش را به خوبی پرورش داد و کفالت او را به زکریا سپرد.(2) بی تردید، مریم بسیاری از فضایل اخلاقی و معنوی را در همان زمان طفولیت از مادرش فرا گرفت. عبادت های شبانه مادر بر جسم و روح او اثر گذاشت و وی را به مقامی رسانید که زکریای پیامبر، مجذوب رفتار او شد و از خدا خواست که فرزندی صالح همانند مریم به وی عطا کند. خداوند هم یحیی را به او عنایت کرد. زکریا که سرپرستی مریم را بر عهده داشت، هرگاه نزد او می رفت، وی را در حال عبادت می دید.

مادرانی که خود، از تربیتی شایسته و بینش و منشی خدایی بهره مند هستند، با تیزبینی و آینده نگری، فقط به پرورش دینی و معنوی فرزندشان توجه نمی کنند، بلکه هدایت و سعادت ذریه او را نیز از خدا می خواهند. دعای مادر مریم برای در امان ماندن ذریه فرزندش از وسوسه های شیطان، گواهی روشن بر اهمیت دادن مادران به تربیت دینی فرزندانشان است. اگر مادران از این رفتار مادر مریم الگو بگیرند و برای سلامت روحی و معنوی فرزندانشان چاره اندیشی و دعا کنند، همان گونه که

ص: 85

خداوند، دعای مادر مریم را پذیرفت، دعای آنها را نیز می پذیرد. تربیت عملی مادران، از راه عبادت، رفتار و اخلاق نیکو و پسندیده، بیش از هر روش دیگری بر جسم و روح فرزند اثر می گذارد و انتظار می رود که مادران با عملکرد خود، مربی خوبی برای فرزندانشان باشند.

الصَّلاةِ وَ الطَّهُورِ؛ فرزندان کوچک را با زبان خود، به نماز و وضو عادت دهید.»(1) با توجه به این روایت، کودکان را باید با زبان کودکانه به نماز فرا خواند، به گونه ای که توان درک آن را داشته باشند، نه با زبان پیچیده یا پرخاشگرانه. در احادیث دیگری آمده است در سنین معیّنی مانند شش و هفت سالگی باید فرزندان را به نماز خواندن دعوت کرد، چنان که پیامبر گرامی اسلام فرمود: «مُرُوا صِبْیانَکُمْ بِالصَّلاةِ إِذا کانُوا أَبْناءَ سِتَّ سِنِینَ؛ فرزندان خود را در شش سالگی به خواندن نماز دستور دهید».(2)

نکته قابل توجه در این گونه آیات و روایات این است که خطاب ها و دستورهای شرعی هر چند به صیغه مذکر آمده و خطاب به مردان است، ولی به مردان منحصر نیست، بلکه شامل مرد و زن می شود و مادر نیز همانند پدر، مأمور به اجرای آن وظایف است. بنابراین، مادر نباید نسبت به تکالیف دینی و عملی فرزند بی توجه باشد، بلکه باید با تربیت صحیح و مناسب، او را به عبادت علاقه مند کند. از نظر روانی _ تربیتی، بهترین روش برای ایجاد و تقویت انگیزه عبادت در فرزند، استفاده از روش عملی و الگویی است. این روش، به طور غیرمستقیم در فرزند اثر می گذارد. اگر مادر، به خواندن نماز اول وقت اهمیت دهد و همواره در برابر چشمان کودک سر وقت نمازش را بخواند، به یقین، بر روح و روان کودک اثر می گذارد و وی را به این کار علاقه مند می کند؛ بدون اینکه امر و نهی یا اجباری در کار باشد.

بگسترانند و دست به دعا بردارند، فضای خانه از راز و نیاز آنان معطر می گردد و این کار آثار معنوی بسیاری بر فرزندان خواهد داشت. مادر می تواند با دعاهای نیمه شب خود، دل کودک را آماده پذیرش حقایق و جسم و روح وی را مشتاق عبادت و پرستش سازد.

مادر موسی علیه السلام، از جمله زنانی است که خداوند به طور مستقیم به او وحی کرده است. خداوند خطاب به وی می فرماید:

وَ أَوْحَیْنا إِلی أُمِّ مُوسی أَن أَرْضِیِعیهِ فإِذا خِفْتِ عَلَیهِ فَأَلْقِیهِ فِی الْیَمِّ وَ لا تَخافِی وَ لا تَحْزَنِیِ إِنّا رادُّوهُ إِلَیْکِ وَ جاعِلُوهُ مِنَ الْمُرْسَلِینَ. (قصص: 7)

و به مادر موسی وحی کردم که فرزند را شیر بده و چون بترسی که فرعونیان آسیبی به او برسانند، وی را به دریا بیفکن و نترس و اندوه به خود راه مده که ما او را به تو بازمی گردانیم و از پیامبران قرارش می دهیم.

ازاین رو، مادر موسی علیه السلام با وجود علاقه شدید به فرزندش، وی را به امواج رود نیل سپرد، ولی از رحمت خدا ناامید نشد، بلکه امیدوار به وعده الهی، به دعا و نیایش در پیشگاه خدای متعال پرداخت و خداوند هم بنا بر وعده ای که به وی داده بود، در ماجرایی، موسی را در اختیار آسیه، همسر فرعون قرار داد و او مانع از کشتن وی شد. آن گاه هر زنی را برای شیر دادن موسی علیه السلام آوردند، وی شیر ننوشید تا اینکه دوباره در آغوش پر مهر مادر قرار گرفت و از شیر مادر خورد و در دامان او بزرگ شد.(1) مادر موسی علیه السلام با عبادت ها و راز و نیازهای خود توانست فرزندی همانند موسی کلیم اللّه علیه السلام تربیت کند و او را چنان پرورش دهد که شایسته مقام نبوت و پیامبری گردد.

نماز به سوی مساجد، صحنه های زیبا و دیدنی را می آفریند که برای هر انسان مؤمن و خداجویی لذت بخش است. همراه بردن کودکان و نونهالان به مسجد و شرکت دادن آنها در نماز جماعت، آنها را به برپایی آموزه های دینی و اسلامی، به ویژه نماز جمعه و جماعت تشویق و علاقه مند می کند. مادر می تواند با بردن فرزندان به مسجد و شرکت دادن آنان در مراسم اسلامی و مذهبی، میل و رغبتشان را به دین و قرآن افزون سازد.

بردن کودکان به مسجد آثار مثبت بی شماری بر آنها دارد. از جمله اینکه آنها با نماز خو می گیرند و دیدن رکوع و سجود نمازگزاران در روحشان اثر می گذارد. افزون بر این، بسیاری از احکام و معارف دینی را می آموزند و به ذهن می سپارند و تا پایان عمر از یاد نمی برند.

بر اساس روایت های بسیار و بررسی های علمی و روان شناختی، زندگی انسان از کودکی تا بزرگ سالی به سه دوره هفت ساله تقسیم می شود که هر کدام از این دوره ها ویژگی های خاص خود را دارد. در بخش اول، به نقش مادر در تربیت فرزند در هفت سال اول زندگی کودک اشاره کردیم. اینک به بررسی هفت سال دوم زندگی و نقش مادر در این دوره می پردازیم و برای پرهیز از طولانی شدن بحث به تبیین برخی ویژگی های دوره نوجوانی بسنده می کنیم. بی شک، مادر در هفت سال دوم و سوم زندگی نیز نقش تربیتی قابل توجهی دارد و نباید نقش خود را تمام شده انگارد. مادر در این دوره، نقش های جدید و مهمی را ایفا می کند و همانند هفت سال اول زندگی، همچنان در تربیت فرزند اثرگذار است. در بخش نخست، نقش مادر از سه جنبه عاطفی، شناختی و رفتاری بررسی شد، ولی به دلیل اینکه پس از دوره کودکی، نقش مادر بیشتر جنبه هدایت گری و راهنمایی دارد، نه عاطفی و شناختی، در این دو فصل، نقش مادر را به صورت کلی بیان و به اختصار، به اثرگذاری مادر در تربیت فرزند اشاره می کنیم.

امام صادق علیه السلام در راه کاری کلی، به همه پدران و مادران این گونه سفارش می کند:

بادِرُوا أَحْداثَکُم بِالْحَدِیثِ قَبْلَ أَنْ تَسْبِقَکُمْ إِلَیْهِمُ الْمُرْجِئَةُ.(1)

پیش از آنکه «گروه مرجئه»، جوانان شما را گمراه کنند، آنها را دریابید و به آنان حدیث بیاموزید.

در زمان امام صادق علیه السلام گروهی به نام گروه مرجئه وجود داشت که فرهنگ ویژه ای را تبلیغ می کردند و باورهای آنان بر ضد معارف اهل بیت علیهم السلام بود. آنها با افکار باطلشان، نسل جوان را به دام خویش گرفتار می کردند. ازاین رو، امام صادق علیه السلام از وجود آنها احساس خطر کرد و راه کاری سازنده را که همان آموختن حدیث به فرزندان است، به پدران و مادران آموخت.

این راه کار ارزنده، عمومیت دارد و به زمان خاصی منحصر نمی گردد و در هر زمان و مکانی کاربرد داشته و دارد.

این کلام امام صادق علیه السلام، مبیّن حکمی کلی است. این حکم عمومی و کلی عبارت است از تعلیم و تربیت فرزندان در همه دوره های سنی، به ویژه دوره نوجوانی و مراقبت از آنان در این مرحله از زندگی.

است زمانی که کودکان به سن شش یا هفت سالگی رسیدند، باید رخت خوابشان از یکدیگر جدا شود.(1) حضرت محمد صلی الله علیه و آله نیز در این باره می فرماید: «إِذا بَلَغَ أَوْلادُکُمْ سَبْعَ سِنِینَ فَفَرِّقُوا بَیْنَ مَضاجِعِهِمْ؛ زمانی که فرزندان شما به سن هفت سالگی رسیدند، خوابگاهشان را از یکدیگر جدا سازید.»(2) ایشان درباره جداسازی بستر پسران، دختران و پسران و دختران از یکدیگر فرموده است: «أَلصَّبِیُّ الصَّبِیُّ وَ الصَّبِیُّ وَ الصَّبِیَّةُ، وَ الصَّبِیَّةُ وَ الصَّبِیَّةُ یُفَرَّقُ بَیْنَهُما فِی الْمَضاجِعِ لِعَشْرِ سِنِینَ؛ خوابگاه پسران، پسر و دختر و دختران را به هنگام ده سالگی از هم جدا کنید».(3)

به نظر می رسد سفارش های پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و دیگر معصومان علیهم السلام به جداسازی بستر خواب فرزندان از شش سالگی به بعد، به این دلیل است که هر گونه تماس بدنی و مباشرت جسمی کودکان در این سن و سال، نوعی بیداری جنسی را به همراه دارد، به ویژه در دختران که زودتر از پسران بالغ می شوند. ازاین رو، در گفتار معصومان علیهم السلام نسبت به جداسازی خوابگاه دختران از یکدیگر بیشتر سفارش شده است و حتی نسبت به تماس بدنی مادر با دختر شش ساله نیز هشدار داده شده است، اگر مادر دخترش را در این سن و سال لمس کند و وی را در آغوش بکشد و تماس بدنی با او برقرار کند، این خطر وجود دارد که این کار در وی به صورت عادت درآید و در این امر تفاوتی میان محرم و نامحرم و زن و مرد قائل نشود که بی شک، این عمل به حیا و عفت او ضربه می زند. مادر باید صفت شرم و حیا را در فرزندان نوجوانش اعم از دختر و پسر تقویت کند و این قوه را در گفتار و رفتارشان پرورش دهد.

ص: 94

کند.

هم، بایدها و نبایدهای دینی را به فرزند آموزش دهند، فرزند تحت تأثیر فرمان های آنان، خود را به رعایت ارزش های دینی ملزم می داند. برای مثال، اگر پدر به حجاب دختر اهمیت دهد و وی را به رعایت آن امر کند و مادر نیز رعایت حجاب را به دختر گوشزد کند، بی شک، آن دختر، خود را موظف به رعایت پوشش اسلامی می داند. در مقابل، اگر پدر و معلم، فرد را به رعایت حجاب فرا خوانند، ولی مادر اهل حجاب نباشد و دختر را به رعایت آن سفارش نکند، تأثیر چندانی بر حجاب دختر نخواهد داشت. بر همین اساس، مربیان کودک و نوجوان، اعم از والدین و معلمان باید به این امر مهم توجه کنند و در ارائه ارزش ها و معارف دینی به آنان، هماهنگ عمل کنند، وگرنه ممکن است نوجوان بر اثر اختلاف عملکرد مربیان، دچار تضاد در یادگیری گردد و به اضطراب و بی اعتمادی گرفتار شود.(1) هرگونه دستور ناهماهنگ درباره ارزش های دینی، موجب تزلزل در باورها و نظام ارزشی فرزند می شود و در نتیجه، فرزند، قادر به تصمیم گیری و نشان دادن واکنش مناسب در برابر حوادث گوناگون نخواهد بود.

پایین تری داشت، از مثال ساده چوپان و گله استفاده کرد.(1) این شیوه از نظر تربیتی، اهمیت فراوان دارد و بهره گیری مادران از این روش و توجه مربیان به آن ضروری است.

از امام علی علیه السلام آمده است: «أَلاْءِفْراطُ فِی الْمَلامَةِ تَشِبُّ نِیرانَ اللَّجاجِ؛ زیاده روی در سرزنش، آتش لج بازی را شعله ور می سازد.»(1) همچنین آن حضرت در کلام دیگری فرمود: «أَللّجاجُ أَکْبَرُ الْأَشْیاءِ مَضَرَّةً فِی الْعاجِلِ وَ الاْجِلِ؛ زیان لجاجت، برای دنیا و آخرت انسان بیشتر از هر چیز است.»(2) بنابراین، مادر باید مراقب رفتار خود باشد تا مبادا موجب پیدایش روحیه لجاجت در فرزند گردد. در این صورت، پی آمد این کار پیش از همه، دامن گیر خود مادر خواهد شد؛ زیرا افزون بر روحیه لجاجت و سرپیچی از دستورها، به تدریج، روحیه انتقام جویی نیز در وجود کودک به وجود می آید. ازاین رو، مادر باید زمینه شکل گیری این رفتار ناپسند را از بین ببرد و نگذارد چنین بیماری درمان ناپذیری در وی ایجاد گردد.

ص: 99

دوره جوانی، دوره پرشور و نشاطی است و فرد در این مرحله از زندگی، احساسات متفاوتی از خود بروز می دهد؛ گاه با تندی و گاه با سردی و بی تفاوتی با مسائل زندگی برخورد می کند. استعدادهای گوناگونی که به طور طبیعی در وجود انسان نهفته است، در دوران جوانی به فعلیت می رسد و چرخ های زندگی را به حرکت درمی آورد.(1) با توجه به تمایلات و گرایش های جوان، این دوران فرصت مناسبی برای تربیت دینی و پرورش روحیه دین باوری در اوست. ازاین رو، جوان به هدایت و راهنمایی اطرافیان به ویژه مادر نیاز دارد تا در انتخاب راه صحیح او را یاری دهند.

همان گونه که مادر در دوران کودکی و نوجوانی، در تربیت، هدایت و راهنمایی فرزند نقش دارد، در دوران جوانی نیز این نقش همچنان برقرار است. رابطه مادر و فرزند چنان عمیق و ناگسستنی است که حتی تا سنین پیری نیز ماندگار خواهد بود و گذر زمان، خللی بر آن وارد نمی کند. چه بسا مردان بزرگی که در برابر مادر زانو می زنند و به دستورهای مادر گوش می دهند و خواسته هایش را تمام و کمال اجرا می کنند. ازاین رو، لازم است در این فصل، به نقش مادر در تربیت دینی فرزند در هفت سال سوم؛ یعنی دوره جوانی بپردازیم و اثرگذاری او را در این دوره از زندگی فرزند بررسی کنیم. از جمله نقش های مادر در دوره جوانی عبارتند از:

نمی شود، بلکه در هر شرایط و سنی به قوّت خود باقی است.

با توجه به آنچه گفته شد، لازم است مادران به این مسئله توجه کنند و جوانان نیز خود را از مهر مادری محروم نسازند. مادر باید مانند دوره های گذشته به فرزند لطف و توجه داشته باشد؛ با این تفاوت که در دوره کودکی، با نوازش و ابراز عواطف و احساسات، فرزند را مورد دل جویی و محبت قرار می داد و در دوران جوانی با راهنمایی و مشورت و کمک در تصمیم گیری ها و انجام کارها او را یاری می رساند.

مشورت کند، در دنیا و آخرت سعادت مند خواهد شد، چنان که امام علی علیه السلام فرمود: «أَلْمُسْتَشِیرُ عَلی طَرَفِ النَّجاحِ؛ مشورت کننده در طریق رستگاری است».(1)

با توجه به آیات قرآن و روایت های معصومان علیهم السلام، انسان باید همیشه در امور زندگی با صاحبان اندیشه و تجربه مشورت کند و از دانش و تجربه های آنان بهره جوید. جوان، بیش از دیگران به مشاوره نیازمند است. ازاین رو، بایسته است جوانان پیش از تصمیم گیری، با پدر و مادر و دیگر بزرگ ترها مشورت و هم فکری کنند، به ویژه مادر را هم راز و خیرخواه خود بدانند و از او در تصمیم گیری ها و سود و زیان آن نظر بخواهند. مادران نیز باید در این امر جوانان خود را یاری رسانند و در هر شرایطی آنها را راهنمایی کنند.

بَناتِهِنَّ؛ با زنان خود در امور مربوط به دخترانشان مشورت کنید.»(1) روشن است که مهم ترین امر مربوط به دختران، مسئله ازدواجشان است که باید در این باره نیز با مادران مشورت شود. این امر، اختصاص به دختر ندارد و امور پسران، به ویژه ازدواج آنان را نیز شامل می شود. ازاین رو، به مادران سفارش شده است در شناسایی و انتخاب همسر مناسب و شایسته برای فرزندانشان، اعم از دختر و پسر نقش خود را به خوبی ایفا کنند.

مادر در تربیت همه فرزندان، اعم از دختر و پسر نقش اساسی دارد و همان گونه که گفته شد، در ایجاد و تحکیم روحیه دین باوری و سازگاری آنها با جامعه و نیز تقویت رفتارهای مثبت آنان تأثیر فراوان دارد. با وجود این، نقش مادر در پرورش حس دینی و مذهبی دختر، بیشتر از پسر است؛ زیرا مادر با دختر، وجوه اشتراک فراوانی دارد که موجب اثرپذیری بیشتر دختر می شود. اشتراک در جنسیت، از مهم ترین وجوه اشتراک است که زمینه پیدایش بسیاری از نقش های مشترک مادر و دختر را فراهم می سازد. عواطف و احساسات مشابه مادر و دختر که از سرشت زنانگی آنان سرچشمه می گیرد، بستر مناسبی برای پرورش روحیه دین باوری در دختر، به کمک مادر خواهد بود. در اینجا لازم است به برخی از نقش های ویژه تربیتی مادر نسبت به دختران اشاره کنیم. برخی از این نقش ها عبارتند از:

آن را میان اعضای خانواده تقسیم کنید، نخست به دختران بدهید.»(1) ازاین رو، بر همه اولیا و مربیان لازم است به این مسئله توجه کنند و نیازهای عاطفی دختران را به شیوه درست و از راه های صحیح برآورده سازند. مادر در این امر نیز نقش بسیار مهمی دارد و می تواند با مهر و محبت مادری نیازهای عاطفی دختر را تأمین کند تا وی در محیط خانه، احساس کمبود عاطفی نکند. اگر مادر با بی مهری و بی توجهی با دختر رفتار کند، بی تردید، برای ارضای نیازهای عاطفی خود به مکان ها و افراد دیگری روی می آورد که پی آمد جبران ناپذیری خواهد داشت. همان گونه که می دانید، علت اصلی فرار دختران، بی توجهی پدر و مادر به عواطف آنهاست. مادران باید با محبت کردن به دختران، از بروز این گونه رفتارهای نامناسب و ضداخلاقی در آنها جلوگیری کنند و با عطوفت و مهربانی هر چه بیشتر، دل آنان را به دست آورند و ارزش های دینی را در قلب و روحشان مستقر سازند.

رعایت عفت و پاک دامنی، برای زنان و دختران اهمیتی ویژه دارد، چنان که پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله فرمود: «خَیْرُ نِسائِکُمُ الْعَفِیفَةُ؛ بهترین زنان شما، زنان عفیف و پاک دامن هستند.»(1) زنان و دختران به دلیل احساسات و عواطفی که دارند، آسیب پذیرتر از پسرانند و اگر عفت را رعایت نکنند و به خودنمایی بپردازند، فضای اجتماع را به سرعت آلوده خواهند کرد. مادر باید هم خود عامل به عفت و هم مبلّغ آن باشد؛ یعنی اینکه خود با عفت و حیا زندگی کند و ارزش پاک دامنی و حیا را به دخترش نیز بیاموزد.

زندگی آشنا سازند. دختر زودتر از پسر به سن تکلیف می رسد. ازاین رو، به آموزش های ویژه ای نیاز دارد. احکام عملی ویژه زنان و دختران، را باید پیش از ابتلای به آن به دختران آموزش داد تا هنگام روبه رو شدن با آن مسائل، از نظر شرعی و روانی مشکلی برایشان پیش نیاید. بسیاری از دختران بر اثر بی خبری و ناآگاهی از عادت ماهیانه و تحولات روحی _ روانی ناشی از آن، هنگام ابتلا بدان دچار اضطراب و پریشانی روانی و گرفتار عوارضی چون بیماری خواهند شد که این مشکل، با تربیت و آموزش به موقع وظایف دینی به راحتی قابل پیش گیری خواهد بود. بنابراین، دختران به دلیل ویژگی های فردی و اجتماعی خاص نیاز به تربیت و آموزش های ویژه ای دارند و باید به این ویژگی ها و نیازهای جسمی و روحی، در اجرای فرآیند تربیت توجه شود.

تردیدی نیست که رسانه ها به ویژه رادیو و تلویزیون مهم ترین دستگاه خبری و اطلاع رسانی در جهان امروز هستند.

امروزه نقش صدا و سیما در خبررسانی خلاصه نمی شود، بلکه بسیار فراتر از آن به تمام شئون زندگی انسان راه پیدا کرده است. روابط اجتماعی، اوضاع فرهنگی، امور سیاسی و باورهای دینی و ارزشی همه به نوعی تحت تأثیر تبلیغات و برنامه های رادیو و تلویزیون قرار می گیرند. ازاین رو، رسانه یکی از عوامل مهم تربیتی به شمار می آید و در معرفی الگو و تعیین خط مشی جامعه، تأثیر چشم گیری دارد. به همین دلیل، پژوهش های دینی و اسلامی مرتبط با کارهای رسانه ای برای الگودهی از طریق صدا و سیما بسیار مؤثر است. پژوهش حاضر درباره تربیت دینی فرزندان و تبیین نقش مادران در این زمینه، یکی از کارهایی است که در اختیار برنامه سازان گذاشته می شود تا بر اساس آن، برنامه هایی تهیه و پخش شود. در اینجا لازم است به برخی جنبه های کاربردی این تحقیق در صدا و سیما اشاره کنیم.

مادری، خانه داری، شوهرداری و تربیت فرزندان از جمله نقش های زن است که باید درباره آن، تحقیق های اساسی صورت گیرد و در قالب برنامه های تلویزیونی به مردم ارائه گردد. اگر به جنبه های گوناگون نقش مادر در خانه و جامعه پرداخته شود، به یقین، برای مردم به ویژه خانواده ها سودمند و سازنده خواهد بود.

کند.»(1) فرزند صالح، در حقیقت، میراثی است که از سوی خداوند به انسان می رسد و در حیات و ممات برای او طلب آمرزش می کند. بنابراین، مادران باید از وجود فرزند استقبال کنند و با عشق و علاقه پذیرای او باشند و نسبت به تربیت وی احساس مسئولیت کنند و زمینه های رشد جسمی و روحی وی را فراهم آورند. صدا و سیما می تواند این انگیزه را به خوبی در وجود زنان و دختران جوان ایجاد و تقویت کند.

نیز نیکی کرد و در گفتار و رفتار به ایشان احترام گذاشت و به آنها خدمت کرد. ترسیم محتوای این آیات به شکل فیلم و سریال نمایشی در جلب نظر فرزندان به مقام مادر سودمند خواهد بود.

الگوهای منفی نیز اثر می پذیرد. شاید الگوهای منفی، به دلیل هماهنگ بودن با امیال و غرایز نفسانی، اثر بیشتری بر افراد بگذارند؛ زیرا انسان های تابع هوا و هوس در برابر عوامل انحرافی، چندان استقامتی از خود نشان نمی دهند. ازاین رو، به سوی الگوهای ضدارزشی گرایش پیدا می کنند و از آن الگوها پیروی می کنند. رسول خدا صلی الله علیه و آله نیز هماره از غلبه هوای نفس بر امتش احساس خطر می کرد.

بنابراین، نمایش الگوهای منفی و ضدارزشی از شبکه های سیما آثار نامطلوبی بر افکار نسل جوان دارد و باید از پخش آن پرهیز کرد. همچنین فیلم ها و برنامه هایی که چندان تناسبی با فرهنگ اسلامی ندارد و قوانین دینی و اخلاقی در آنها رعایت نمی شود، نباید برای نسل جوان نمایش داده شود؛ چون بدآموزی این گونه فیلم ها، بیش از جنبه های مثبت آن است. بنابراین، به مسئولان و مدیران و برنامه ریزان صدا و سیما سفارش می شود تا جایی که ممکن است از پخش سریال های ضد ارزشی خودداری و به جای آنها از فیلم های داخلی استفاده کنند که متناسب با فرهنگ و آداب و رسوم جامعه هستند.

مسائل ضدارزشی و رفتارهایی که از نظر تربیتی بار منفی و بدآموزی دارند، در فیلم و سریال استفاده نشود و به جنبه های مثبت بیشتر توجه گردد.

داستان های قرآن با آن گیرایی و جذابیت معنوی که دارند، موضوع خوب و جالبی برای تولید فیلم است و ارزش صرف هزینه و وقت گذاری را دارد.

24. جهان گرد، یداللّه، آموزش خانواده، انتشارات انجمن اولیا و مربیان، 1373.

25. حجتی، محمدباقر، اسلام و تعلیم و تربیت، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1370.

26. حرانی، ابن شعبه، تحف العقول عن آل الرسول، تهران، مکتبه الصدوق، 1376 ه . ق.

27. حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1412 ه . ق.

28. حسینی دشتی، مصطفی، معارف و معاریف، صدر، 1376.

29. حسینی زاده، سیدعلی، سیره تربیتی پیامبر و اهل بیت علیهم السلام، قم، پژوهشکده حوزه و دانشگاه، 1380.

30. حسینی، علی اکبر، مباحثی چند پیرامون مبانی تعلیم و تربیت اسلامی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ پنجم، 1373.

31. حسینی، مصطفی، معارف و معاریف، قم، صدر، چاپ دوم، 1367.

32. حیات اجتماعی زن در تاریخ ایران، تهران، دفتر پژوهش های فرهنگی، 1369.

33. خامنه ای، سیدعلی، تعلیم و تربیت از دیدگاه مقام معظم رهبری، به کوشش: امیرحسین بانکی پور فرد و احمد قماشچی، قم، مرکز تربیت اسلامی، 1380.

34. دشتی، محمد، مسئولیت تربیت، قم، مؤسسه تحقیقاتی امیرالمؤمنین، چاپ نهم، 1381.

35. دلشاد تهرانی، مصطفی، سیره نبوی، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1372.

36. دهخدا، علی اکبر، لغت نامه، دانشگاه تهران، 1373.

37. دهشیری، افضل السادات، نگرشی به تربیت اخلاقی از دیدگاه اسلام با تأکید بر دوره جوانی، بی جا، سازمان تبلیغات اسلامی، 1370.

38. راغب، محمد، المفردات فی غرایب القرآن، تحقیق: عدنان داودی، دمشق، دارالقلم، 1416 ه . ق.

39. زمخشری، محمود بن عمر، الکشاف، تصحیح: مصطفی حسین احمد، بیروت، دارالکتاب العربی، 1406 ه . ق.

40. سادات، محمدعلی، اخلاق اسلامی، تهران، انتشارات سمت، 1372.

41. سبحانی، جعفر، فروغ ابدیت، قم، بوستان کتاب، 1380.

42. سید محمدی، یحیی، روان شناسی یادگیری، تهران، نشر روان، 1382.

43. شاملو، سعید، آسیب شناسی روانی، تهران، شرکت سهامی چهر، 1364.

44. شعاری نژاد، علی اکبر، روان شناسی رشد، تهران، انتشارات اطلاعات، 1372.

45. شی گلیبرت، مارگرت، بیوگرافی پیش از تولد، ترجمه: محمود بهزاد، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، 1347.

46. شیوه های صحیح امر به معروف و نهی از منکر، قم، سازمان تبلیغات اسلامی، 1369.

47. صدوق، محمد، من لایحضره الفقیه، بیروت، دارالاضواء، الطبعة الثانیة، 1413 ه . ق.

48. طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان، ترجمه: محمدباقر موسوی همدانی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، بی تا.

ص: 119

49. _________________،خلاصه تعالیم اسلام، به کوشش: داود الهامی، تهران، انتشارات کعبه، 1362.

50. _________________،شیعه در اسلام، تصحیح: محمدعلی کوشا، قم، دارالتفسیر، 1379.

51. _________________،مجموعه مقالات، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1371.

52. _________________،معنویت تشیع، قم، انتشارات تشیع، بی تا.

53. عباسی مقدم، مصطفی، نقش الگوها در تبلیغ و تربیت، سازمان تبلیغات اسلامی، 1371.

54. عطاران، محمد، آرای مربیان بزرگ مسلمان، تهران، وزارت آموزش و پرورش، 1371.

55. فرجاد، محمدحسین و دیگران، اعتیاد، تهران، بی نا، 1374.

56. فقیهی، علی نقی، اصول مشاوره و راهنمایی، قم، سازمان تبلیغات اسلامی، 1373.

57. فلسفی، محمدتقی، گفتار فلسفی جوان، تهران، هیئت نشر معارف اسلامی، 1344.

58. فیض کاشانی، ملامحسن، الطریق النجاة (راه نجات)، ترجمه: رضا حبیب زاده، تهران، پیام آزادی، بی تا.

59. _________________، محجة البیضاء، ترجمه: محمدرضا عطایی، آستان قدس رضوی، 1381.

60. قائمی، علی، سازندگی و تربیت دختران، انجمن اولیاء و مربیان، 1376.

61. _________________، نقش مادر در تربیت، تهران، امیری، چاپ هشتم، 1371.

62. قربانی، زین العابدین، اخلاق تعلیم و تربیت، قم، انصاریان، 1374.

63. قزوینی، محمدکاظم، فاطمه من المهد الی اللحد، بیروت، دارالزهرا، 1415 ه . ق.

64. قمی، شیخ عباس، سفینة البحار، تهران، دارالاسوه، چاپ دوم، 1416 ه . ق.

65. _________________، مفاتیح الجنان، ترجمه: موسوی دامغانی، قم، انتشارات روحانی، 1376.

66. _________________، منتهی الآمال، مشهد، انتشارات هاتف، 1381.

67. کریما، زهرا، پرورش دینی کودک، قم، مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما، 1382.

68. کریمی نیا، محمدعلی، الگوهای تربیت اجتماعی، بی جا، پیام مهدی، 1377.

69. کلینی، محمد، فروع کافی، بیروت، دارالاضوا، 1413 ه . ق.

70. لوشه، تاکس، روان شناسی رنگ ها، ترجمه: لیلا مهر ادپی، تهران، انتشارات حسام، 1371.

71. مجلسی، محمدباقر، حلیة المتقین، قم، انتشارات عصر ظهور، 1381.

72. مجلسی، محمدتقی، روضة المتقین، قم، بنیاد فرهنگ اسلامی حاج محمدحسین کوشان پور، بی تا.

73. مجله راه تربیت، مرکز جهانی علوم اسلامی، پاییز 1384.

74. محدثی، جواد، حقوق فرزندان در مکتب اهل بیت علیهم السلام، قم، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، 1376.

75. محمد بن اسماعیل، بخاری، صحیح بخاری، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1419 ه . ق.

76. محمدی ری شهری، محمد، منتخب میزان الحکمه، قم، دارالحدیث، 1381.

77. __________________، میزان الحکمه، قم، دارالحدیث، 1379.

78. مدن، یوسف، التربیة الجنسیه للاطفال و ابن لغین، بیروت، دارالمحجة البیضاء، 1416 ه . ق.

ص: 120

79. مسعود بن عیسی، مجموعه ورام، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1376 ه . ق.

80. مصباح یزدی، محمدتقی، آموزش عقائد، تهران، امیرکبیر، 1383.

81. _________________________، معرفت شناسی، قم، مؤسسه امام خمینی رحمه الله، 1377.

82. مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران، وزارة الثقافة و الارشاد الاسلامی، 1371.

83. مصلح بن عبدالله، سعدی، گلستان، تهران، جلوه، 1373.

84. مطهری، مرتضی، تعلیم و تربیت در اسلام، تهران، صدرا، 1371.

85. مظاهری، حسین، تربیت فرزند از نظر اسلام، قم، سازمان تبلیغات اسلامی، 1367.

86. معین، محمد، فرهنگ فارسی، تهران، امیرکبیر، 1360.

87. مکارم شیرازی، ناصر، اخلاق در قرآن، قم، مدرسه علی بن ابی طالب علیه السلام، 1377.

88. __________________، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1373.

89. __________________، تفسیر نمونه، قم، مطبوعات هدف، 1374.

90. میرعظیمی، جعفر، حقوق والدین، قم، کتاب خانه حضرت ابوالفضل، 1369.

91. نراقی، ملااحمد، معراج السعادة، قم، انتشارات کشف الغطاء، 1382.

92. هاشمی رفسنجانی، اکبر، تفسیر راهنما، قم، بوستان کتاب، 1382.

ص: 121